Ետխորհրդային՝ որպես նեոգաղութային իրադրության մասին խոսակցությունները հրատապ են դարձել վերջին տարիներին և հատկապես Գյումրիի վերջին իրադարձություններից հետո: Իրականում, գաղութատիրության և հարակից թեմաները ակտուալ կարող էին լինել Խորհրդային Միության տարիներին և դրա փլուզումից անմիջապես հետո: Բայց իմ տպավորությամբ, սոցիալական ու հումանիտար գիտությունների օրակարգում այս հարցերը ոչ միայն ձևակերպված չեն իբրև ակտուալ, այլև ուղղակի ձևակերպված չեն: Առայժմ դրանք հնարավոր է քննարկել մարգինալ, լուսանցքային տարածքներում. դեռ ոչ մի հեռանկար չեմ տեսնում այդ թեմաները լրջորեն հետազոտելու պաշտոնական հաստատություններում՝ համալսարաններում, ակադեմիական ինստիտուտներում, ինչը խոսում է հասարակության՝ իր «իրական» վիճակի մասին տեղեկանալու ցանկությունից և այդ ցանկությունից ելնելով՝ հետազոտական օրակարգեր, ռազմավարություններ մշակելու կարողությունից շատ հեռու լինելու մասին:
Խնդիրը կարելի է ձևակերպել կտրուկ ձևով՝ ինչպե՞ս մտածել ետխորհրդային իրադրության մասին, օրինակ, Հայաստանում։ Կարելի է առանձնացնել երկու մոտեցում։ Մեկը՝ միջազգայնորեն ընդունված՝ այսպես կոչված «անցումային հասարակությունների» կամ «անցումային տնտեսությունների» մոտեցումն է, մյուսը՝ զուտ տեղական, որ կարելի անվանել «ազգային պետության» մոտեցում։ Մինչև այսօր էլ Հայաստանում խոսվում է ազգային պետություն կառուցելու բաղձալի ծրագրի մասին, որտեղ «ազգային պետությունը» մի առասպելական հասկացություն է: Երբ ասում ենք «ազգային պետություն», մի կողմից՝ ենթադրում ենք, որ աշխարհում գոյություն ունեցող պետությունները ազգային չեն, իսկ մյուս կողմից՝ կարծում ենք, որ հայ ժողովուրդը ուներ հատուկ, եզակի ազգային պետություն կառուցելու նպատակ, որն առայժմ չի իրականանում և հավանաբար չի իրականանա։ Ըստ երևույթին, այս պատկերացման մեջ ազգային պետությունը մարմնավորում է հայոց դարավոր երազանքի խորհրդահայ կերպարանավորումը, որը հենց այդ պատճառով էլ միանգամայն գաղութային ժառանգություն է: «Ազգային պետությունը» ամբողջովին ձևակերպված է գաղութային դիսկուրսի մեջ։ Այն կարելի է սահմանել որպես Խորհրդային Հայաստան՝ առանց խորհրդային իշխանության, առանց ռուսական գերիշխանության, մի տեսակ էթնիկական կոմունիստական դրախտ, որտեղ բոլորը հավասար են, քանի որ հայ են, որովհետև հայը հային չի շահագործում, չի թալանում և այլն։
Անցումային տնտեսությունը ենթադրում է, որ կար անառակ սոցիալիստական որդին, որը շեղվել էր կապիտալիստական մայրուղուց 70 տարով և պետք էր նրան ետ վերադարձնել իր հայրական կապիտալիստական տունը: Ժամանակը ցույց տվեց, որ անառակ որդիները ուր ասես գնում են, բայց ոչ՝ հայրական տուն: Հիմա արդեն պարզ չէ, թե Հայաստանի նման պետությունը որտեղից է դուրս եկել և ուր կարող է հասնել։ Այդ իմաստով, այսօր արդեն այնքան էլ ընդունված չէ խոսել անցումային տնտեսությունների մասին: Հասկանալի է արդեն, որ այդ անցումը շատ երկար է տևում: Անկախության առաջին շրջանում, Հայաստանում խորհրդային անցյալից հեռանալու և զուտ ազգային ապագա կառուցելու փորձերը կատարվում էին խորհրդային գործիքներով: Եթե ասենք այսօրվա մեր նախընտրած լեզվով՝ դուրս չգալով գաղութային դիսկուրսի սահմաններից, մնալով այդ շրջանակի մեջ: Սա խոսում է գաղութացվածության փաստի բացահայտ չգիտակցվածության մասին, ինչը հեգնական և բնութագրական է շատ ետխորհրդային հասարակությունների համար՝ մասնավորապես հայության համար:
Այս տեսանկյունից՝ ետխորհրդային իրադրության մասին մտածելու համար օգտակար են որոշ տեսություններ, գաղափարներ, հասկացություններ, որոնք մշակվել են այսպես կոչված զարգացող կամ Երրորդ աշխարհի երկրներում։ Իհարկե, այս տեսությունները, հետազոտական ռազմավարությունները մշակված են ոչ ետխորհրդային իրադրությունների համար, և դրանցից օգտվելը, մի կողմից, թվում է հնարավոր, իսկ մյուս կողմից՝ ծնում է բազմաթիվ հարցեր. որքանո՞վ է պատշաճ այս իրադրությունը այդ տեսությունների համար:
Նեոգաղութատիրությունը 1960-ականներին ձևավորված հասկացություններից և տեսություններից մեկն է: 1960-ականները հայտնի են հեղափոխություններով, արմատական տեղաշարժերով, նոր սոցիալական շարժումներով։ Դա նաև զարգացման քաղաքականության ժամանակաշրջանն էր, ինչը նշանակում էր արևմտյան տերությունների կողմից տնտեսական, տեխնոլոգիական, գաղափարական օժանդակություն Երրորդ աշխարհի երկրներին։ Այս շրջանը կարելի է համարել զարգացման տասնամյակ, որն առաջնորդում էր Միավորված ազգերի կազմակերպությունը: Շատերի կարծիքով այդ ծրագիրը տապալվեց:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Աֆրիկայի, Ասիայի տասնյակ երկրներ ստացան անկախություն, տեղի ունեցավ ապագաղութացում, բայց 1960-ականներին, ընդամենը շատերի համար ակնհայտ դարձան ապագաղութացման ձևական բնույթը և այդ ընթացքի դառը պտուղները: Ինչպե՞ս է լինում, որ քաղաքականապես անկախություն ստացած երկրները կարճ ժամանակ անց իրենց դարձյալ տեսնում են նախկին տերերի, կամ էլ նոր գերտերությունների (ինչպես ԱՄՆ–ն կամ Խորհրդային Միությունը) ազդեցության տակ: Սա հուշում է այն մասին, որ ապագաղութացումը այնքան էլ արդյունավետ չի եղել, կամ արդյունքները չեն համապատասխանել ակնկալիքներին։ ԱՄՆ–ն գաղութարար չէ բառիս ուղիղ իմաստով, բայց սա իմպերիալիզմի նոր տեսակ է՝ փափուկ իմպերիալիզմ, որը անպայման չի բռնանում, չի գրավում, չի պարտադրում։ Խորհրդային Միությունը և ԱՄՆ-ը գաղափարական հակադիր դիրքերից մրցակցում էին Երրորդ աշխարհի երկրների վրա իրենց ազդեցությունը հաստատելու համար։ Եթե Ամերիկան ցանկանում էր կապիտալիստական ազդեցության ոլորտում պահել Երրորդ աշխարհի երկրները, ապա Խորհրդային Միությունը, իբրև թե աջակցելով նրանց ազգային ազատագրական պայքարին, ցանկանում էր քաշել ապագաղութացված երկրները իր կողմ, դեպի սոցիալիստական ճամբար:
Որո՞նք էին նեոգաղութատիրության իրականացման գործիքները։ Դրանք առաջին հերթին մի քանի կարևոր ֆինանսատնտեսական միջազգային կազմակերպություններ էին, որոնց քաղաքականությունը ծառայում էր այս ազդեցությունները հաստատելուն: Խոսքը Համաշխարհային բանկի և Արժույթի միջազգային հիմնադրամի մասին է, իսկ մշակութային և սոցիալական ոլորտներում՝ ՄԱԿ–ի զարգացման ծրագրի և ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի։ Սրանք ավելի փափուկ մշակութային միջնորդներ էին: Մյուս գործիքը այսպես կոչված ազգային էլիտաներն էին, որոնք ձևավորվեցին անկախություն ձեռք բերելուց հետո: Երրորդ աշխարհի ինտելեկտուալները՝ տնտեսագետները, ինժեներները, հումանիտարները, սոցիալական ոլորտի հետազոտողները արևմտյան կրթություն ունեցող մարդիկ էին և կրում էին արևմտյան արժեքներ, արևմտյան աշխարհայացք: Ուստի նրանք արևմուտքի ագենտներ՝ կոմպրադորներ[1] էին այս կամ այն իմաստով: Այս էլիտաները, հասկանալի պատճառներով, ինչ–որ չափով մեղսակից էին իրենց երկրների վերագաղութացմանը, որովհետև նրանք կրողներն էին ոչ այնքան տեղական, որքան արևմտյան գաղափարների ու արժեքների և ավելի հակված էին համագործակցելու արևմտյան տերությունների, կորպորացիաների կամ մտավորական կենտրոնների հետ:
Մի կողմից՝ այս միջազգային կազմակերպությունները, մյուս կողմից էլիտաները այն կարևոր միջոցներն էին, որոնց օգնությամբ զարգացած երկրները կարողանում էին իրենց ազդեցության ոլորտում պահել Երրորդ աշխարհի կամ զարգացող երկրների տնտեսությունները և հասարակական կյանքն ընդհանրապես:
[1]Մարքսիստական տերմին, որն օգտագործվել է՝ հղելու համար տեղական բուրժուազիային, որն իր արտոնյալ դիրքի համար պարտական է օտարերկրյա մոնոպոլիստներին և դրանով իսկ՝ շահագրգռված գաղութային կարգի պահպանմամբ։ Գաղութային տեսության մեջ տերմինը ավելի լայն իմաստ է ստացել՝ ներառելով գիտնականներին, ստեղծագործող խավին՝ գրողներին, արտիստներին, մտավորականներին և այլն: Կոմպրադորական դաս տերմինը շարունակվում է օգտագործվել՝ նկարագրելու համար համեմատաբար արտոնյալ, հարուստ և կրթված էլիտային, որը պահպանում է գաղութային տիրապետությամբ ներմուծված միջազգային հաղորդակցական պրակտիկաների մեջ ներգրավվելու ունակություն, և դրանով իսկ՝ կարող է ավելի քիչ հակված լինել՝ պայքարելու տեղական մշակութային և քաղաքական անկախության համար:
Տեքստը գրվել է «Հասարակագիտական տեսություն և պրակտիկա հանուն քաղաքացիական զարգացման» ծրագրի շրջանակներում «Նեոգաղութատիրություն և ետգաղութատիրություն» բանախոսության հիման վրա։ Բանախոսությունը վարել է Հրաչ Բայադյանը։ Բանախոսությունն ամբողջությամբ կարող եք դիտել այստեղ։
