ԾԱՅՐԱՀԵՂ ԱԶԳԱՅՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՐԱՏԱՎՈՐ ՇՐՋԱՆԸ

Իգոր Բլաժեվիչը (Igor Blaževič) բոսնիական ծագումով իրավապաշտպան է, ով բազմաթիվ մարդասիրական և այլ առաքելություններ է իրականացրել աշխարհի այնպիսի թեժ կետերում, ինչպիսիք են Սարաևոն, Չեչնյան, Կամբոջան, Բիրման (կամ Մյանման) և Արևելյան Թիմորը: Նա 1999 թ.-ին «People in Need» ՀԿ շրջանակում հիմնադրել է «One World» («Մեկ աշխարհ») մարդու իրավունքներին նվիրված փաստագրական ֆիլմերի ամենամյա փառատոնը, մասնակցել ֆիլմերի արտադրության գործում, ղեկավարել կրթական ծրագրեր։ Իր իրավապաշտպան գործունեության համար բազմիցս արժանացել է մրցնակաների։ Այժմ հաստատված է Պրահայում և աշխատում է Պրահայի քաղաքացիական հասարակության կենտրոնում։

Այս տեքստը գրվել է 2013 թ.-ին Իգոր Բլաժեվիչի կողմից, ով այդ տարիներին աշխատում էր Բիրմայում։ Այդ երկրում տեղի ունեցած քաղաքական իրադարձությունները և ազգայնականության աճը նրան մղեցին Բիրմայի քաղաքացիական հանրության հետ կիսել սեփական դրամատիկ փորձը Հարավսլավիայի ոչ վաղ անցյալի դիպվածներից։ Այս հոդվածը զգուշացում էր Բիրմայում ժողովրդավարական ուժերին՝ չտրվել ազգայնականության ծայրահեղացումներին և միշտ հետևողական լինել իշխող հակադեմոկրատ վերնախավի շահը չսպասարկելու հարցում։ Այս հոդվածը փլուզված, պատերազմներ և կոտորածներ վերապրած երկրի քաղաքացու մտահոգությունն է։ Այն արժանի է դիտարկել առավել լայն համատեքստում՝ որպես ցանկացած իշխանության և հասարակություն հարաբերության օրինակ։ Այս հոդվածը ահազանգ է բոլոր հասարակություններին՝ ծայրահեղ ազգայնականությամբ քաղաքացիներին վերահսկելու ու մանիպուլացնելու իշխանության ձգտումի մասին։

 

Նախորդ ամսվա վերջին կենտրոնական Բիրման ծածկած հակամուսուլմանական բռնությունների ալիքից հետո «88 Սերունդ» շարժման առաջնորդները հանդես եկան կարևոր հայտարարությամբ[1]: Մարտի 29-ին տեղի ունեցած մամուլի ասուլիսի ժամանակ Մին Կո Նաինգն ասաց, որ «շատ հստակ էր», որ զանգվածային խռովությունները ոչ թե ներկայացնում էին բուդդիստների և մուսուլմանների միջև եղած համայնքային բախումը, այլ հրահրվել են «լավ պատրաստված ահաբեկիչների» կողմից:

Ես միևնույն ցավոտ դասը քաղեցի իմ հայրենի Բոսնիայում 90-ականների սկզբին: Էթնիկ զտումները երբեք չեն իրականացվում «ամբոխի» կամ ենթադրաբար իրար ատող հասարակ համայնքների ինքնաբուխ բռնությամբ: Դրանք սովորաբար լավ պատրաստված կիսառազմականացված խմբերի աշխատանք են` անվտանգության օրգանների կողմից կազմակերպված: Նրանց խնդիրն է կեղտոտ գործն անելը` առանց ցույց տալու իրենց կապը կանոնավոր զինված ուժերի, պաշտոնյաների և իրենց քաղաքական հովանավորների հետ:

Այն, ինչ կատարվեց նախկին Հարավսլավիայում, չի կարող մեխանիկորեն օգտագործվել բացատրելու համար այն, ինչ տեղի է ունենում Բիրմայում: Սակայն այն դերը, որ խաղացին կիսառազմականացված խմբերը («լավ պատրաստված ահաբեկիչները») նախկին Հարավսլավիայում, և այն, թե ինչպես էին նրանք փոխհարաբերվում կանոնավոր բանակի հետ, զգաստացնող նախազգուշացում է Բիրմայում բոլոր պատասխանատուների համար` անկախ նրանից, թե որտեղ են նրանք` կառավարությունում, պառլամենտում, ընդդիմությունում, մեդիայում, թե քաղաքացիական հասարակության ոլորտում:

Էթնիկ զտումները նյութատեխնիկական ապահովման և կազմակերպչական տեսանկյունից բարդ գործողություններ են, որոնք չեն կարող տեղի ունենալ առանց պետական օրգանների գոնե թե մի քանի տարրերի լուռ ներգրավվածության: Ազգայնական մտավորականները, մոլեռանդ կրոնական առաջնորդները և «հայրենասեր» մեդիան նույնպես իրենց դերն են խաղում, սակայն հետավտորիտար պետության տեսանելի և անտեսանելի ուժային մարմինն է անբաժանելի համադերակատարը:

Ես չգիտեմ, թե ո՞վ է պատասխանատու Բիրմայում տեղի ունեցած սարսափելի դեպքերի համար, և չեմ կարող որևէ մեկին մատնանշել` հիմնվելով նախկին Հարավսլավիայի հետ տարված զուգահեռների վրա: Սակայն կան քաղված դասեր, որոնք որպես նախազգուշացումներ տեղին են։

Ազգայնականությունը՝ որպես ավտորիտարիզմի պաշտպանության վերջին հանգրվան

Ժողովրդավարացման պայմաններում լարված էթնիկ հարաբերությունները սովորաբար առաջինն են ջրի երես դուրս գալիս: Քաղաքական բացի պայմաններում ճնշված և խտրականությունների ենթարկված խմբերի բողոքները և պահանջները մակերևույթ են բարձրանում՝ դեպի մի բաց տարածք, որ բնորոշվում է բազմակուսակցական համակարգով, ազատ լրատվական դաշտով և հավաքների ազատությամբ: Այս պահանջներից և բողոքներից շատերը բորբոքում են կրակոտ ազգայնականությունը, ինչը կարող է մեծ ճնշում ստեղծել կազմավորվող ժողովրդավարական կառույցների վրա:

Սակայն կա մեկ այլ տիպի ազգայնականություն, որը շատ ավելի վտանգավոր է կազմավորվող ժողովրդավարությունների համար: Շատ տեղերում ազգայնականությունը երբեմն իր ծայրահեղ ձևով դարձավ նախկին ավտորիտար կառույցների վերջին հանգրվանը: Թույլ տվեք պատմել այն մասին, թե ինչպես Սլոբոդան Միլոշևիչն օգտագործեց ազգայնականությունը` երկարաձգելու համար կոմունիստական կուսակցության իշխանությունը, և թե որն էր գինը, որ վճարեցին նախկին Հարավսլավիայի ազգությունները:

Հարավսլավիան սովետական բլոկի մասը չէր, սակայն կոմունիստական երկիր էր: 1989-ին Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում կոմունիզմի անկման պայմաններում, նույնիսկ Հարավսլավիայի համեմատաբար մեղմ կոմունիստական իշխանությունը այլևս չկարողացավ դիմակայել:

Կոմունիստական կուսակցություններն, ըստ էության, բախվեցին երկընտրանքի: Մեկը իրենց իշխանական դերից հրաժարվելն էր և սոցիալիստական կուսակցությունների փոխակերպվելը: Նրանք կարող էին ընդունել ժողովրդավարական մրցակցության կանոնները և  կրել մեծ հավանականություն ունեցող պարտություն առաջին ազատ ընտրություններում: Սակայն դառնալով ընդդիմության մաս` նախկին բռնաճնշող կոմունիստական կուսակցությունները կարող էին մաքրել իրենց շարքերը և առաջ քաշել ավելի կոմպետենտ տեխնոկրատների և կառավարիչների: Իսկ այդ ընթացքում նոր կուսակցությունները, որ ընտրվել էին առաջին ազատ և արդար ընտրություններում, շուտով կհիասթափեցնեին իրենց ընտրողներին: Նախկին այլախոհները կապացուցեին, որ ավելի քան անկարող են, և առօրյա քաղաքականությունը կվարկաբեկեր նրանց ժողովրդականությունը: Այդ ժամանակ նախկին կոմունիստ, այժմ արդեն սոցիալիստական, ձախ կենտրոնամետ կուսակցությունները մեծ հնարավորություն կունենային հաղթելու ժողովրդավարական փոփոխությանը հաջորդած երկրորդ կամ երրորդ ընտրություններում: Եթե հետևենք նախկին կոմունիստական եվրոպական շատ երկրների անցումային հետագծերին, ապա սա հենց այն է, ինչ տեղի ունեցավ:

Մյուս տարբերակը, որ ուներ կոմունիստական կուսակցությունը, իշխանությանը կառչելն էր ամեն գնով: Դա հենց այն ուղին էր, որ ընտրեցին Սլոբոդան Միլոշևիչը և նրա սերբական կոմունիստական կուսակցությունը: Կոմունիզմը հօդս էր ցնդել և հեռացել, սակայն լավ կազմակերպված կուսակցական մեխանիզմը դեռ կար և վերահսկում էր տնտեսությունը և մեդիան, ինչպես նաև բանակը, ոստիկանությունը և գաղտնի ծառայությունները:

Գործարանների և գյուղացիական տնտեսությունների ղեկավարները, բանկերի կառավարիչները, առևտրային կազմակերպությունների ղեկավարները, հեռուստատեսության և ազգային ռադիոալիքների գլխավոր խմբագիրները և  գործադիր տնօրենները, բանակի գեներալները, ոստիկանության պետերը, լրտեսները և գաղտնի ոստիկանության պաշտոնյաները, որոնք տասնամյակներ շարունակ հալածել էին ընդդիմության անդամներին, վախենում էին այն ամենից, ինչ փոփոխություն կբերեր իրենց համար: Միլոշևիչը առաջարկեց նրանց բոլորին գոյատևում և պաշտոնավարման շարունակություն իշխանությունում, ինչպես նաև «յուղոտ կտորներ» մասնավորեցման գործընթացից: Նրանք պատրաստ էին հետևել:

Նախկինում արտոնյալ միջին և բարձր դասակարգի կուսակցականների և տեխնոկրատների միայն ինքնապահպանման շահը, սակայն, բավարար չէր այնքան քվեներ հավաքելու համար, որ նրանք հաղթեին ազատ բազմակուսակցական ընտրություններում: «Օրգանը» դեռևս վերահսկում էր պետական իշխանության բոլոր կարևոր գործիքները, սակայն այն չուներ գաղափարախոսություն կամ որևիցե դրական կերպար ընտրողներին առաջարկելու համար: Եվ ահա ամենահեշտ և ամենաարդյունավետ նոր գաղափարախոսությունը ազգայնականությունն էր:

Ազգայնական մտավորականների դերը «հայրենասեր» մեդիայում

Նախագահի և իշխող կուսակցության ներքո մարդկանց միավորելու համար անհրաժեշտ էր ստեղծել վախի և զայրույթի մթնոլորտ: Մեդիան և հանրային տարածքը դեռևս վերահսկող նախկին ռեժիմի առաջին քայլը ազգայնական մտավորականներին և կրոնական առաջնորդներին դուրս թողնելն էր ստվերից, որտեղ նրանց պահում էին տասնամյակներ շարունակ: Անսպասելիորեն մարդիկ, որոնք նախկինում հալածվում էին իրենց ազգայնական և կրոնական հայացքների համար, սկսեցին հայտնվել հեռուստատեսությամբ, հանդես գալ հրապարակային ելույթներով, մասնակցել բանավեճերի և տպագրվել: Նրանք հիմնականում խոսում էին հին պատմական բողոքների մասին՝ ներառյալ այն բոլոր անարդարությունները և ոճիրները, որ «ուրիշները» գործել են «մեր» նկատմամբ:

Մթնոլորտը հասարակության մեջ սկսեց թեժանալ: Վերածնված ազգայնականության «մի կողմին» ի պատասխան` դրսևորվեց մյուս կողմի պատրաստակամությունը` արձագանքել ազգայնականության իր զգացումով: «Ուրիշները» նույնպես ունեին իրենց պատմություն(ներ)ը և սեփական բողոքները: Նրանք ունեին իրենց սեփական գրողներն և մտավորականները, որոնք հավաքական հիշողություններ և ինքնություն էին խթանում: Նրանք ունեին նաև իրենց ձգտումներով լի քաղաքական գործիչները, որոնք նախապատրաստվում էին առաջին հետավտորիտար, «ժողովրդավարական» ընտրություններին: Նրանցից շատերը նախկին կոմունիստներ էին:

Հին անարդարություններն ու ոճիրները, որ գործել են «ուրիշները» «մեր» հանդեպ, և անցյալի փառքի մասին պատմությունները հաջողությամբ ոգևորեցին հանրությանը, քանի որ դրանք մեծ չափաքանակներով էին ներկայացվում նոր ու դինամիկ մասնավոր «ազատ» մեդիայի կողմից: Հանրությունը բացարձակապես անպատրաստ էր այսպիսի գրոհի: Նրանք միայն սովոր էին հին տեսակի ձանձրալի սոցիալիստական պետական քարոզչությանը: Նոր մասնավոր մեդիան նրանց առաջարկում էր  զվարճանքի, շոուբիզնեսի, բամբասանքների, դեղին էջերի մանիպուլատիվ հնարքների և «հայրենասիրության» թղթով փաթեթավորված ճիշտ չափաբաժնով քաղաքական ուղերձների մի գրավիչ խառնուրդ:

Ծայրահեղ ազգայնական կուսակցություններին նույնպես թույլ էր տրվում հայտնվել, իսկ դրանցից գոնե մի քանիսը ղեկավարում էին նախկին գաղտնի գործակալներ: Նրանց բորբոքված ելույթները ուղղակիորեն բարձրացրին մակարդակը նրա, ինչը թույլատրելի էր ասել: Ազգայնական դարձած կոմունիստները թույլ տվեցին, որ սկզբից հաչեն ավելի փոքր շները և թույլ տվեցին, որ նրանք հաչեն այնքան բարձր, ինչքան կարող էին: Տարբեր էթնիկ խմբերի միջև անվստահությունը սկսեց էլ ավելի աճել:

Բռնաբարության մութ դեպքը` որպես խթան

Ինչևիցե, այս ամենն էլ բավարար չէր լինի ընտրություններում հաղթելու համար: Անհրաժեշտ էր հին վերքերը տրորել նոր աղով: Հիմա պետք էր խթան հանդիսացող մի իրադարձություն, մի տգեղ միջադեպ: Հետո պետք էր բազմիցս հեռարձակել այդ տգեղ, զարհուրելի միջադեպի պատկերները մեդիայի միջոցով: Նույնիսկ սովորաբար զգուշավոր և ողջամիտ, զուսպ մարդիկ կուրացել էին` անտեսելով իրականությունը և պատրաստ էին կամավոր դառնալ ինքնապաշտպանության կամ բանակի ստորաբաժանումներում: Նրանք պատրաստ էին գնալ և սպանել ուրիշներին և կրակի տալ նրանց տները:

Սերբ գյուղաբնակ Ջորջե Մարտինովիչի ենթադրյալ բռնաբարության դեպքը մի այսպիսի խթան հանդիսացող միջադեպ էր, որ օգտագործվեց Միլոշևիչի ժողովրդականությունը ամրապնդելու և գրեթե ամողջ սերբ ազգն իր շուրջ մոբիլիզացնելու համար: Ենթադրվում էր, որ սերբ գյուղացուն առևանգել էին Կոսովոյի ալբանական արմատականները, որոնք էլ բռնաբարել էին նրան գարեջրի շշով: Ամբողջ պատմությունը բավականին մութ էր և առ այսօր ոչ ոք չգիտի, թե ինչ է իրականում կատարվել: Սակայն սերբ ազգայնականների և «հայրենասեր» մեդիայի համար կասկած չկար, որ հանցագործները ալբանացի էին, և որ սերբերը վտանգված էին:

Կոսովոյում Միլոշևիչի խտրականության քաղաքականության միջազգային քննադատությունը միայն օգնեց սերբերի մեծամասնության մեջ խորացնել այն զգացումը, որ իրենք սպառնալիքի տակ են` ներսից և դրսից թշնամիներով շրջապատված: Ցանկացած ոք, ով փորձում էր քննադատել Միլոշևիչի քաղաքականությունը կամ մրցակցել նրա հետ քաղաքական ասպարեզում, պարզապես որակվում էր «ազգի դավաճան»: Տարբեր կարծիքների միջև ժողովրդավարական մրցակցությունը կամ ժողովրդավարական երկխոսությունը տեղ չուներ: Մնացել էին միայն «նրանք» և «մենք»: «Մենք»-ը նշանակում էր բոլոր մարդիկ` անքննադատորեն միավորված երկրի առաջնորդների ետևում:

Բանակի և կիսառազմականացված խմբերի փոխլրացնող դերերը

Կանոնավոր բանակի և կիսառազմականացված խմբերի միջև փոխհարաբերությունը առանցքային դեր խաղաց էթնիկ զտումները իրականացնելու հարցում: Շատ օտարերկրյա դիտորդների համար ամենահեշտն էր եզրակացնել, որ այն ահասարսուռ գործողությունները, որ բնորոշեցին եվրոպական պատմության այս դրվագը 20-րդ դարի վերջին, հնագույն ատելության արդյունք էին Բալկանյան «ցեղերի» միջև, որոնք միշտ կռվել և կոտորել են իրար: Սակայն էթնիկ զտումները, որ սկզբից փորձարկվեցին Խորվաթիայում, իսկ հետո զանգվածայնորեն կիրառվեցին Բոսնիայում և Կոսովոյում, բոլորովին էլ իռացիոնալ չէին: Ընդհակառակը, էթնիկ զտումները խիստ ռացիոնալ, պլանավորված և լավ կազմակերպված ջանքեր էին: Որպես թիրախ էին ընտրվել մյուս համայնքի նշանավոր անդամները, և ահարկու ոճրագործությունները իրականացվում էին հրապարակայնորեն, որպեսզի մնացած բոլորը զանգվածային կերպով փախուստի դիմեն: Տները այրում էին կամ գետնին հավասարեցնում, որպեսզի չմնար ոչ մի սեփականություն, որը հետագայում հնարավոր կլիներ ետ պահանջել: Կրոնական, մշակութային և պատմական բոլոր հուշարձանները պետք է փոշիացվեին` չթողնելով ոչ մի հետք, որ «ուրիշները» երբևէ ներկա են եղել մի տեղ, որը պետք է լինի մեր և միայն մեր տարածքը:

Կիսառազմականացված խմբերը լավ զինված և խիստ շարժունակ ստորաբաժանումներ էին, որ բաղկացած էին նախկին հետախուզության գործակալների, օտար վարձու բանակի նախկին զինվորների, բանտից ազատ արձակված հանցագործների, ֆուտբոլային երկրպագուների և գործազուրկ երիտասարդների տարրերից: Կիսառազմականացված խմբերին հաճախ միանում էր տեղացի խաժամուժը, որ պատրաստ էր մասնակցել սպանություններին, բռնաբարություններին և թալանին:

Բանակը նույնպես տեղաբաշխված էր, սակայն գոնե սկզբում այն չէր մասնակցում սպանություններին և հրկիզումներին։ Այն տեղաբաշխված էր «անվտանգություն և պաշտպանություն ապահովելու», «իրավիճակը հանդարտեցնելու» համար, ինչպես նշվում էր: Իրականում, բանակի դերն էր վերահսկել ռազմավարական կարևորության կետերը, ապահով պահել ճանապարհները և այլ կարևոր ենթակառուցվածքները, փակել անկոչ հյուրերի մուտքը, ինչպիսիք էին լրագրողները, ակտիվիստները կամ դիտորդները (կիսառազմականացված խմբերը ազատ էին տեղաշարժվել  այնպես, ինչպես կցանկանային), չեզոքացնել թիրախային փոքրամասնություն հանդիսացող բնակչությանը զինելու կամ համակարգելու ցանկացած փորձ, կառավարել մարդկանց զանգվածային հոսքը և վերջապես ապահով պահել տարածքը, երբ արդեն այն «մաքրվել» էր «ուրիշներից»:

Քանի որ կիսառազմականացված խմբերը կատարում էին կեղտոտ գործը, ռազմական ուժերը, կառավարությունը և Միլոշևիչը միշտ կարող էին ասել միջազգային հանրությանը և տեղական լսարանին, որ իրենք պատասխանատու չէին, որ իրենք անում էին ամենը, ինչ կարող էին անել իրավիճակը հանդարտեցնելու համար: «Խնդիրները», նշում էին նրանք, առաջացրել էին տեղական ինքնապաշտպանության խմբերը, որոնք էլ հրահրվել էին ուրիշների հարձակումներից։

Մի որոշակի պահի այլևս անհրաժեշտ չէր հորինել պատմություններ բռնաբարությունների և սպանությունների մասին: Այսպիսի դեպքերը դարձան իրական և տեղի էին ունենում զանգվածայնորեն: «Մեր» ուժերը կատարում էին ահարկու ոճրագործություններ «ուրիշների» հանդեպ, սակայն «ուրիշները» չէին մնում պասիվ զոհեր: Նրանք նույնպես համակարգվում էին և հակահարված հասցնում «մեր» անպաշտպան քաղաքացիներին միևնույն ուժգնությամբ: Հայրենական «հայրենասեր» մեդիան երբեք չէր հաղորդում մեր սեփական կիսառազմականացված խմբերի և մեր սեփական հարբեցողների խաժամուժի կողմից իրականացված վայրագությունները: Սակայն «մեր» մեդիան միանգամից հաղորդում էր ուրիշների կողմից իրականացված հանցագործությունները: Սա ստեղծեց էլ ավելի շատ վախ և զայրույթ, ինչը նշանակում էր էլ ավելի շատ պատրաստակամություն՝ «պաշտպանելու» մեր վտանգված ազգը` սպանելով և վտարելով ուրիշներին:

Ահա թե ինչպես էր ազգայնականության արատավոր շրջանը պտտվում նախկին Հարավսլավիայում մեկ տասնամյակ շարունակ: Միևնույն ժամանակ Միլոշևիչը և իր նոր «սոցիալիստական» կուսակցությունը առանց որևէ խնդրի հաղթեցին 1990-ի, 1992-ի և 1997-ի նախագահական և պառլամենտական ընտրություններում: Համարյա մեկ տասնամյակ շարունակ Միլոշևիչը ժողովրդականորեն ընտրված նախագահ էր: Նախկին կոմունիստների` Սերբիայում ևս 10 տարի իշխանության մնալու գինը երկրի բաժանումն էր և չորս  ագրեսիվ պատերազմները: Երկու հարյուր հազար մարդ կորցրեց կյանքը, հազարավոր գյուղեր հրդեհվեցին, քաղաքներ ռմբակոծվեցին ծանր հրետանիով, միլիոնավոր մարդիկ ենթարկվեցին էթնիկ զտումների` թողնելով իրենց հողը և տները, իսկ տնտեսությունը ամբողջովին քանդվեց:

Ի վերջո Միլոշևիչը տապալվեց ժողովրդական ապստամբության կողմից, որը առաջնորդում էր սերբ երիտասարդական շարժումը` «Օտպոր»-ը («Հակահարված»), և միացյալ ընդդիմությունը, որը խիստ արձագանքեց, երբ նա փորձեց կեղծել 2000-ի ընտրությունները: Նրան հանձնեցին Հաագայի միջազգային դատարան` պատերազմական հանցագործությունների և մարդկության հանդեպ գործած հանցանքների մեղադրանքվ: Նա մահացավ իր բանտախցում սրտի կաթվածից՝ նախքան նրա դեմ հարուցված դատական գործը կհասներ եզրակացության:

Թյուրըմբռնումներից խուսափելու համար թույլ տվեք եզրակացնել, որ ես չեմ ցանկանում զուգահեռներ տանել Միլոշևիչի` Բալկանների մսագործի և նախագահ Թեյն Սեյնի միջև: Ինչ ցանկանում էի ասել այն է, որ էթնիկ զտումները երկնքից չեն ընկնում և տեղի չեն ունենում որպես համայնքային բռնության ինքնաբուխ ժայթքում: Էթնիկ զտումները (իսկ այն, ինչ կատարվում է Բիրմայում մուսուլման բնակչության հետ, ունի բոլոր բնութագրերը էթնիկ զտում կոչվելու համար) սովորաբար նախապես են պատրաստվում «պատերազմելու հոգեբանական ձևերի» միջոցով և չեն կարող տեղի ունենալ առանց առնվազն մի քանի պետական մարմնի տարրերի ներգրավվածության:

Ծայրահեղ ազգայնականության արատավոր շրջանը կոտրելու և վատթարը կանխելու համար (քանի դեռ ուշ չէ) Մին Քո Նաինգի և նրա «88 Սերունդ» շարժման գործընկերների պես քաղաքացիական հասարակության առաջնորդների համարձակ և պատասխանատու նախաձեռնությունները բավարար չեն: Քաղաքացիական հասարակությունը, հարգարժան անձիք, զուսպ կրոնական առաջնորդները, պատասխանատու մեդիան և ընդդիմությունը կարող են և պետք է օգնեն մերժել բռնությունը և հանդարտության կոչ անեն: Սակայն, վերջին հաշվով կառավարության և պետության պարտականությունն է թույլ չտալ, որ էթնիկ զտումներ տեղի ունենան իր տարածքում, և արագ ու որոշիչ գործողություններով կանգնեցնել բոլոր այն պետական և ոչ պետական ուժերին, որոնք այն հրահրում են:

[1] Թարգմանությունն առցանց հրատարակվում է ըստ Պայքարի փորձ[եր] գրքի (Ժամակոչյան Ա․, Անդրեասյան Ժ․, Մանուսյան Ս․, Մանուսյան Ա․, 2016, Սոցիոսկոպ ՀԿ): Հոդվածի թարգմանությունն իրականացրել է Արաքսյա Հակոբյանը՝ ըստ բնագրի (տե՛ս Blaževič, I. (2003 April 8) The Vicious Cycle of Extreme Nationalism. 2016.09.21 դրությամբ հասանելի է այստեղ՝ http://www.irrawaddy.com/contributor/the-vicious-cycle-of-extreme-nationalism.html)։ Թարգմանության իրավունքը սիրով տրամադրել է հեղինակը: