Զիգմունդ Ֆրոյդի պատասխան նամակը Այնշտայնի հարց-նամակին, բացի արժեքավոր նամակագրության մաս լինելուց, նաև ինքնաբավ հոգեվերլուծական տեքստ է, որը հետագայում վերահրատարակվել է նրա աշխատանքները ներառող տարբեր ժողովածուներում։ Եվ բացի պատերազմի մասին խորհրդածություն լինելուց՝ այն էական նյութ է նրա ավելի ուշ շրջանի պատկերացումները և տեսության վերանայումները հասկանալու համար։ Ի դեպ, այդ վերանայումներն ու լրացումները (օրինակ՝ մահվան բնազդի ավելացումը բնազդների իր տեսությանը, որը մինչ այդ պտտվում էր միայն լիբիդոյի առանցքի շուրջը) ազդված են եղել հենց Առաջին աշխարհամարտից, որն ագրեսիայի և ավերչության մասշտաբային վկայություն էր։
Սա նաև Ֆրոյդի այն տեքստերից մեկն է, որը բացահայտում է նրան՝ որպես դարվինականությամբ ազդված հանրային մտածողի և սոցիալական տեսաբանի։ Ուստի նյութը հավասարապես օգտակար է ինչպես հասարակագիտական լայն շրջանակի, այնպես էլ հենց հոգեբանների համար, ովքեր հակված են հոգեվերլուծական տեսության և պրակտիկայի ներքո մեծամասամբ քննարկել միայն անհատական հոգեբանական հարցեր։
Նամակը թարգմանվել է անգլերեն տարբերակից՝ գերմաներեն բնագրի հետ մանրակրկիտ համեմատությամբ։
Ս․ Մ․
1 ապրիլի, 2020
ԻՆՉՈ՞Ւ ՊԱՏԵՐԱԶՄ[1]
Վիեննա, սեպտեմբեր, 1932
Թանկագին պրոֆեսոր Այնշտայն
Երբ իմացա, որ մտադիր եք ինձ մտքերի փոխանակման հրավիրել Ձեզ հետաքրքրող որևէ խնդրի շուրջ, որը կարծես արժանի է նաև այլոց հետաքրքրությանը, ես պատրաստակամորեն համաձայնեցի[2]։ Ես ակնկալում էի, որ կընտրեք մի խնդիր, որն այսօր իմանալիի սահմանագծին է, և որի վերաբերյալ մեզանից յուրաքանչյուրը՝ ֆիզիկոս և հոգեբան, կարող է ունենալ իր յուրահատուկ մոտեցումը, ինչը թույլ կտա տարբեր կողմերից գալով՝ հասնել ընդհանուր հիմքի։ Դուք ինձ անակնկալի եք բերել, սակայն, Ձեր այն հարցադրումով, թե ինչ կարելի է անել՝ մարդկությունը պատերազմի պատուհասից պաշտպանելու համար։ Նախ վախեցա, երբ մտածեցի իմ (քիչ էր մնում գրեի՝ «մեր») անկարողության մասին՝ գործ ունենալու այս, թվում է, գործնական առաջադրանքի հետ, որը պետական այրերի անելիքն է։ Բայց հետո հասկացա, որ Դուք հարցը բարձրացրել եք ո՛չ որպես բնագետ կամ ֆիզիկոս, այլ որպես մարդասեր, ով հետամուտ է Ազգերի լիգայի հորդորին ճիշտ այնպես, ինչպես բևեռային հետախույզ Ֆրիտյոֆ Նանսենն էր հանձն առել Առաջին համաշխարհայինի սովյալ ու հայրենազուրկ տուժյալներին օգնելու գործը: Ես նաև խորհրդածեցի ու հասկացա, որ ինձ չեն խնդրում գործնական առաջարկներ անել, այլ ընդամենը՝ պատերազմի կանխման խնդիրն ուրվագծել այնպես, ինչպես դա ներկայանում է հոգեբանական դիտանկյունից։
Սակայն այստեղ ևս Դուք Ձեր նամակում ասացիք գրեթե ամենն, ինչ որ կա ասելու։ Եվ չնայած Դուք կարծես թե քամին առաք իմ առագաստներից, ես սիրով կհետևեմ Ձեր նավահետքերին և կբավարարվեմ Ձեր ողջ առաջ քաշածը վերահաստատելով և այն գիտեցածիս (կամ կռահումիս) առավելագույն չափով խորացնելով:
Դուք սկսում եք Իրավունքի և Ուժի[3] հարաբերությունից: Անկասկած, սա ճիշտ սկզբնակետ է մեր հետազոտության համար։ Թույլ կտա՞ք, սակայն, «ուժ» բառը փոխարինել «բռնություն»՝ ավելի հատու և կոպիտ բառով։ Այսօր իրավունքն ու բռնությունը մեզ համար հակադիր են։ Սակայն դժվար չէ ցույց տալ, որ մեկը մյուսից է առաջացել, և եթե մենք հետ գնանք ակունքներին ու տեսնենք, թե ինչպես սկզբում այդպես ստացվեց, ապա խնդրին հեշտ կլինի լուծում տալ։ Պետք է ներողամիտ լինեք, եթե հաջորդիվ անդրադառնալու եմ հանրածանոթ ու ընդունված հիմքերին այնպես, կարծես դրանք նոր են. փաստարկմանս գիծն է դա պահանջում։
Մարդկանց միջև շահերի բախումները բռնության կիրառմամբ են լուծվում սկզբունքորեն։ Սա ճշմարիտ է ողջ կենդանական աշխարհի վերաբերյալ, որից մարդիկ իրենց բացառություն անելու հիմք չունեն։ Մարդկանց դեպքում, հարկավ, կարծիքների բախում ևս տեղ է գտնում, որ կարող է հասնել վերացարկման բարձրագույն ձևերի և որը, թերևս, պահանջում է կարգավորման այլ հնարներ։ Դա, սակայն, հետագա բարդացում է։ Սկզբում մարդկային փոքր ցեղախմբում գերազանցող մկանային ուժն էր վճռում, թե ում է ինչ-որ բան պատկանում, և ում կամքը որոշիչ կլինի։ Մկանային ուժին շուտով լրացնելու և փոխարինելու եկավ գործիքների օգտագործումը․ հաղթող էր նա, ում զենքն ավելի լավն էր, կամ ով այն ավելի վարպետորեն էր օգտագործում։ Զենքի երևան գալով մտավոր գերազանցությունն արդեն սկսեց փոխարինել կոպիտ մկանային ուժին։ Սակայն պայքարի վերջնանպատակը մնաց նույնը․ կողմերից մեկը պետք է հարկադրված լիներ հրաժարվել իր պահանջից կամ առարկությունից՝ իրեն հասցված վնասի և իր ուժի ջլատման արդյունքում։ Սա հիմնովին հաջողվում էր այն դեպքում, երբ բռնությունը հակառակորդին վերացնում էր վերջնականապես, այսինքն՝ սպանում։ Սա երկու առավելություն ուներ․ հակառակորդն անկարող էր վերսկսել իր դիմադրությունը, և նրան բաժին հասած ճակատագիրը մյուսներին հետ էր պահում իր օրինակին հետևելուց։ Բացի այդ, թշնամուն սպանելը բավարարում էր մի բնազդային մղում, որին պիտի ավելի ուշ անդրադառնամ։ Սպանելու մտադրությանը կարող էր դեմ առնել այն միտքը, որ թշնամուն կարելի է գործի դնել օգտակար ծառայությունների՝ նրան վախեցրած վիճակում ողջ թողնելով։ Այդ դեպքում բռնությունը բավարարվում էր սպանելու փոխարեն պարտվողին հպատակեցնելով։ Սա թշնամուն խնայելու գաղափարի սկիզբն էր, որից հետո, սակայն, հաղթողը ստիպված էր հաշվի նստել իր պարտված հակառակորդի դարանակալած ոխի հետ, զոհել սեփական անվտանգության մի մասը։
Այսպիսին էր, ահա, իրերի սկզբնական դրությունը․ իշխում էր առավել ուժը՝ բռնությունը՝ բիրտ կամ թե ինտելեկտով օժանդակված։ Ինչպես գիտենք, այս կարգը էվոլյուցիայի գործընթացում փոփոխվել է․ եղել է բռնությունից դեպի իրավունք տանող ճանապարհ։ Ո՞րն էր այդ ճանապարհը։ Իմ համոզմամբ՝ միայն մեկը․ ճանապարհ, որն անցել է այն իրողությամբ, որ մեկ առանձին անհատի գերազանցող ուժը կարող է պարտվել մի քանի թույլերի միությանը։ «L’union fait la force» ։ Բռնությունը կարելի էր կանխել միությամբ, և միավորվածների ուժն այժմ հանդիսանում էր իրավունք՝ ի հակադրություն մեկ անհատի բռնությանը։ Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ իրավունքը համայնքի իշխանությունն է։ Այն դեռևս բռնություն է, որ պատրաստ է ուղղվել ցանկացած մեկի դեմ, ով կհակառակվի դրան․ այն գործում է նույն մեթոդներով ու հետամուտ է նույն նպատակներին։ Միակ իրական տարբերությունն այն փաստն է, որ այժմ տիրում է ոչ թե անհատի, այլ համայնքի բռնությունը։ Բռնությունից դեպի նոր իրավունք այս անցումն անելու համար, սակայն, պետք է բավարարվի մի հոգեբանական պայման։ Մեծամասնության միությունը պետք է կայուն և տևական լինի։ Եթե այն ստեղծվեր սոսկ գերիշխել փորձող անհատին մեկ անգամ ընկճելու նպատակով և լուծարվեր վերջինիս պարտությունից հետո, ոչ մի արդյունք չէր լինի։ Հերթական մեկն, ով իրեն ավելի ուժեղ կկարծեր, նորից կձգտեր գերիշխանություն հաստատել բռնությամբ, ու խաղը կկրկնվեր անվերջանալիորեն։ Հավաքականությունը պետք է կայուն մնա, պետք է կազմակերպված լինի, պետք է կարգավորումներ ստեղծի՝ ըմբոստության սպառնալիքներ կանխելու համար, և պետք է հիմնի մարմիններ, որոնք կհետևեն սահմանված կարգերի՝ օրենքների պահպանմանը ու կապահովեն բռնության իրավական ակտերի կատարումը։ Նման համայնական շահերի ճանաչումը միավորված խմբի անդամների միջև ձևավորում է հուզական կապեր՝ հավաքական զգացմունքներ, որոնց վրա է խարսխված համայնքի իրական ուժը։
Սրանով, կարծում եմ, մենք արդեն շոշափեցինք բոլոր էական կողմերը․ բռնութան հաղթահարումը՝ իշխանությունն ավելի մեծ միավորման փոխանցելու միջոցով, որն էլ միասնական է մնում անդամների միջև հուզական կապերի շնորհիվ։ Հետագայում քննարկվելիքն արդեն ասվածի ծավալումն ու կրկնողությունն է։
Խնդիրը պարզ է, քանի դեռ համայնքը կազմված է մի շարք հավասարապես ուժեղ անհատներից։ Այսպիսի միավորման օրենքները կորոշեն, թե ապահով համակեցության համար ամեն անհատ որքանով պիտի զիջի իր ուժը որպես բռնություն օգտագործելու անձնական ազատությունը:
Բայց այսպիսի հանգստի վիճակ պատկերացնելի է միայն տեսականորեն։ Իրականում դրությունը բարդանում է նրանով, որ ի սկզբանե համայնքը կազմում են անհավասար ուժ ունեցող տարրեր՝ տղամարդիկ ու կանայք, ծնողներ ու երեխաներ, իսկ պատերազմների ու նվաճումների արդյունքում նաև՝ հաղթողներ ու պարտվածներ, ովքեր այնուհետ դառնում են տերեր ու ստրուկներ։
Համայնքի իրավունքը, հետևաբար, դառնում է դրա ներսում իշխանության անհավասար հարաբերակցության արտահայտում․ օրենքները ստեղծվում են իշխողների կողմից ու համար՝ քիչ տեղ թողնելով ենթակաների իրավունքների համար։ Այդ պահից ի վեր համայնքում գործում է իրավունքի հետ կապված խռովությունների երկու աղբյուր, որոնք միաժամանակ դրա առաջխաղացման աղբյուր են։ Նախ, առանձին իշխողներ փորձեր են անում՝ իրենց վեր դասելու բոլորի համար պարտադիր սահմանափակումներից, այսինքն՝ ձգտում են օրենքի գերակայությունից վերադառնալ բռնության գերակայությանը: Երկրորդ հերթին, խմբի ճնշված անդամները մշտապես փորձում են ավելի մեծ իշխանություն ձեռք բերել և այդ ուղղությամբ կատարված փոփոխությունները ճանաչել տալ օրենքում, այսինքն՝ անհավասար իրավունքի փոխարեն հասնել բոլորի համար հավասար իրավունքի։ Այս երկրորդ միտումը առանձնապես նշանակալի է դառնում, երբ համայնքում տեղ են գտնում իշխանության իրական տեղաշարժեր, ինչպիսիք լինում են մի շարք պատմական անցքերի հետևանքով։ Այս դեպքում իրավունքը կարող է աստիճանաբար հարմարվել իշխանության նոր բաշխմանը, կամ, ինչպես ավելի հաճախ է լինում, իշխող դասը այդ փոփոխությունն ընդունելու դժկամություն է ցուցաբերում, ինչին հետևում են ապստամբություն, քաղաքացիական պատերազմ, օրենքի ժամանակավոր առկախում և բռնությամբ լուծում տալու նոր փորձեր, որից հետո էլ հաստատվում է նոր իրավակարգ։ Կա վերջինիս փոփոխության ևս մի աղբյուր՝ այնպիսին, որը միշտ և միայն խաղաղ արտահայտում ունի։ Դա համայնքի անդամների մշակութային փոխակերպումն է, որը, սակայն, այլ փոխառնչության մաս է և հարկ է ավելի ուշ դիտարկել։
Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ շահերի բախման բռնի լուծումներից խուսափել չի լինում նաև համայնքի ներսում։ Սակայն ամենօրյա անհրաժեշտություններն ու նույն հողի վրա համակեցությունից բխող ընդհանրությունները նպաստավոր են նման ընդհարումներին արագ վերջ տալու համար և մեծացնում են խաղաղ լուծում գտնելու հավանականությունը։ Այդուհանդերձ, մարդկային պատմությանը հայացք նետելով՝ տեսնում ենք ընդհարումների անվերջանալի շարք՝ մի համայնքի ու մյուսի և կամ մի քանիսի միջև, ավելի մեծ և ավելի փոքր միավորումների՝ քաղաքների, երկրամասերի, ցեղերի, ժողովուրդների, տերությունների միջև և այսպես շարունակ, որոնք գրեթե միշտ վճռվել են պատերազմի ուժով։ Այսպիսի պատերազմներն ավարտվում են կողմերից մեկի կողոպտմամբ և կամ լիակատար տապալմամբ ու զավթմամբ։ Զավթողական պատերազմների մասին որևէ համընդհանուր դատողություն անելն անհնար է։ Դրանցից որոշներն, ինչպես օրինակ՝ մոնղոլների և թուրքերի արշավանքները, միայն չարիք են բերել։ Մյուսներն, ընդհակառակը, նպաստել են բռնության փոխակերպմանը իրավունքի՝ հիմնելով ավելի մեծ միավորներ, որոնցում բռնության կիրառումն անհնար էր դառնում, և նոր իրավակարգը բերում էր կոնֆլիկտների հանգուցալուծման։ Այս կերպ հռոմեացիների նվաճումները միջերկրածովյան երկրներին տվեցին անգնահատելի pax Romana-ն, իսկ ֆրանսիական արքաների` իրենց տիրապետությունն ընդլայնելու փափագը ստեղծեց խաղաղաբար միավորված ու ծաղկող Ֆրանսիա։ Որքան էլ պարադոքսալ է հնչում, պետք է ընդունել, որ պատերազմը գուցե ամենևին անպատեհ միջոց չէ այդքան բաղձալի «հարատև» խաղաղությունը հաստատելու համար, քանի որ այն ունակ է ստեղծել խոշոր միավորներ, որոնց շրջանակներում ուժեղ կենտրոնական իշխանությունը անհնար է դարձնում հետագա պատերազմները։ Սակայն այն շատ չի հաջողում այս նպատակը, քանի որ նվաճման արդյունքները սովորաբար կարճատև են․ նոր ձևավորված միավորները կրկին քայքայվում են՝ հիմնականում բռնի կերպով միավորված մասերի միջև միասնականության պակասի բերումով։ Ավելին, մինչ այժմ նվաճումները ձևավորել են թեև մեծածավալ, սակայն այդուհանդերձ մասնակի միավորումներ, որոնց միջև ծագած կոնֆլիկտները պահանջել են էլ ավելի բռնի լուծումներ։ Այսպիսով, այս բոլոր պատերազմատիպ լարումների արդյունքը միայն այն է եղել, որ մարդկությունը բազմաթիվ և իսկապես անվերջանալի մանր պատերազմները փոխանակել է հազվադեպ, սակայն հետզհետե ավելի սոսկալի մեծամասշտաբ պատերազմներով։
Եթե դառնանք մեր ժամանակներին, ապա կգանք նույն եզրակացությանը, որին Դուք հասել էիք ավելի կարճ ճանապարհով։ Պատերազմների հաստատ կանխումը հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե մարդկությունը միավորվի՝ կենտրոնական իշխանություն ստեղծելու, որին կհանձնվի վճռական խոսքը բոլոր շահերի բախումների դեպքում։ Սա ակնհայտորեն ներառում է երկու պայման․ այդպիսի գերագույն ատյանի ստեղծումը և դրա օժտումն անհրաժեշտ իշխանությամբ։ Մեկն առանց մյուսի անօգուտ կլիներ։ Ազգերի լիգան մտածված է հենց որպես այդօրինակ ատյան, սակայն երկրորդ պայմանը չի բավարարվել։ Ազգերի լիգան սեփական իշխանությունը չունի և կարող է այն ձեռք բերել միայն այն դեպքում, եթե նոր միավորման անդամները՝ առանձին պետությունները, պատրաստ լինեն նրան զիջել իրենցը։ Ներկայումս, սակայն, կարծես նման հեռանկար չկա։ Ազգերի լիգայի ինստիտուտն այս առումով կարող էր լրիվ անհասկանալի բան թվալ, եթե անտեսվեր այն փաստը, որ սա խիզախ փորձ է, որպիսին մարդկության պատմության մեջ հազվադեպ է եղել (հիրավի, այս մասշտաբով՝ թերևս երբեք)։ Այն փորձ է՝ որոշակի իդեալական պատկերացումներին հղում անելու միջոցով հասնել իշխանության (այն է՝ պարտադրող ազդեցության), որն այլապես միշտ հենվում է ուժի տիրապետման վրա։ Մենք վերը տեսանք, որ համայնքին միասին է պահում երկու բան․ բռնության պարտադրանքը և անդամների միջև հուզական կապերը (որոնք տեխնիկապես անվանում ենք «նույնականացումներ»)։ Եթե գործոններից մեկը միառժամանակ բացակայում է, մյուսը դեռ կարող է համայնքը պահել։ Գաղափարները, որոնց աղերս է արվում, անշուշտ միայն այն դեպքում որևիցե նշանակություն ունեն, եթե դրանք արտահայտում են անդամների միջև կարևոր ընդհանրություններ։ Հարցն այն է, թե ինչքան ուժեղ կլինեն այդ գաղափարները։ Պատմությունը մեզ սովորեցնում է, որ դրանք իրենց գործում որոշակիորեն հաջողել են։ Օրինակ՝ համահունական գաղափարը՝ այն պատկերացումը, որ հույնը շրջապատող բարբարոսներից ավելի լավն է (ինչն այնքան ուժեղ արտահայտում էր գտել Ամփիկտիոնային ժողովում, պատգամախոսարաններում (օրակուլներում) և համահունական խաղերում), բավարար ուժեղ էր՝ հույների միջև պատերազմների սովորույթները մեղմելու համար, թեպետ անշուշտ այնքան ուժ չուներ, որ ի վիճակի լիներ կանխելու հույն ազգի տարբեր հատվածների միջև պատերազմանման վեճեր կամ անգամ՝ այս կամ այն քաղաքին կամ մի քանի քաղաքների միությանը հետ պահեր պարսից թշնամու հետ դաշնակցելուց՝ հակառակորդի հանդեպ առավելություն ստանալու նպատակով։ Համանմանորեն, քրիստոնեական ընդհանրության զգացումը, որքան էլ զորեղ էր, Վերածննդի շրջանում փոքր ու մեծ քրիստոնեական պետություններին հետ չպահեց Սուլթանի օգնությանը դիմելուց՝ մեկը մյուսի դեմ պատերազմելիս։ Մեր ժամանակներում էլ չկա որևէ գաղափար, որ ի զորու լինի նման միավորող հեղինակություն դառնալ բոլորի համար։ Իսկապես, հստակ է, որ այն ազգային իդեալները, որոնցով այսօր իշխում են ժողովուրդներին, միանգամայն հակառակ ազդեցություն ունեն։ Որոշ մարդիկ հակված են կանխագուշակել, որ պատերազմներին հնարավոր կլինի վերջ տալ այն ժամանակ, երբ բոլշևիստական մտածելակերպը համընդհանուր ընդունելություն գտնի։ Սակայն այդպիսի նպատակից այսօր մենք այսպես թե այնպես շատ հեռու ենք, ու դրան կարելի էր հասնել, միևնույն է, միայն ամենազարհուրելի քաղաքացիական պատերազմներից հետո։ Այսպիսով, իրական ուժը գաղափարների ուժով փոխարինելու փորձը ներկայումս դեռ կարծես անհաջողության է դատապարտված։ Սխալ հաշվարկ արած կլինենք, եթե անտեսենք, որ իրավունքը սկզբնապես բիրտ բռնությունն էր և որ անգամ այսօր այն չի կարող գործել առանց դրան ապավինելու։
Այժմ կարող եմ առաջ անցնել և մեկնել Ձեր առաջ քաշած դրույթներից ևս մեկը։ Դուք Ձեր խիստ զարմանքն եք հայտնում առ այն, թե որքան հեշտ է մարդկանց այդքան ոգևորել պատերազմով, և ենթադրում, որ նրանց ներսում գործում է ինչ-որ բան՝ ատելության ու ոչնչացման բնազդ, որն ընդառաջ է գնում պատերազմի հրահրումներին։ Այստեղ ևս կարող եմ միայն լիակատար համաձայնությունս հայտնել։ Մենք հավատում ենք այդպիսի բնազդի գոյությանն ու վերջին մի քանի տարիներին զբաղված ենք եղել հենց դրա դրսևորումներն ուսումնասիրելով։ Թույլ կտա՞ք օգտվել ընձեռնված առիթից և Ձեզ մասամբ ներկայացնել բնազդների ուսմունքը, որին երկար խարխափումներից ու տատանումներից հետո հանգել ենք հոգեվերլուծության ոլորտում։
Համաձայն մեր վարկածի՝ մարդկանց բնազդներն ընդամենը երկու տեսակի են։ Մի խմբում են այնպիսիք, որ ձգտում են պահպանման ու միավորման, և որոնք մենք անվանում ենք «էրոտիկ»՝ ճիշտ Պլատոնի «Սիմպոզիումում» տեղ գտած «էրոս» բառի իմաստով, կամ այլ կերպ ասած՝ «սեռական»՝ «սեռականություն» հանրածանոթ հասկացության իմաստի միտումնավոր ընդլայնմամբ։ Մյուս խմբում են ոչնչացնելուն ու սպանելուն միտված բնազդները, որոնք մենք միավորում ենք ագրեսիվ կամ դեստրուկտիվ բնազդների ներքո։ Ինչպես տեսնում եք, սա ընդամենը Սիրո և Ատելության հանրածանոթ հակադրության տեսական հստակեցում է, և գուցե հիմնավոր կապ ունի նաև ձգողության և վանողության բևեռայնության հետ, որ Ձեր իսկ ոլորտում որոշակի դեր ունի։ Սակայն մենք այստեղ չպետք է շտապենք ու գնահատողական դատողություններ անենք բարու և չարի վերաբերյալ։ Երկու բնազդներն էլ հավասարապես անհրաժեշտ են, և երկուսի համատեղ կամ հակընդդեմ ազդեցություններից են ծագում կյանքի երևույթները։ Այդպես գրեթե չի լինում, որ բնազդից մեկը կամ մյուսը հանդես գա մեկուսի կերպով․ միշտ մեկը որոշ չափով համակցված է կամ, ինչպես մենք ենք ասում, համաձուլված է մյուսին, որը փոփոխում է դրա նպատակը կամ որոշ դեպքերում հենց օգնում հասնել դրան։ Այսպես, օրինակ, ինքնապահպանման բնազդն, անշուշտ, իր տեսակով էրոտիկ է, սակայն այն պետք է իր նպատակին հետամուտ լինելիս տրամադրության տակ որոշակի ագրեսիվություն ունենա։ Նմանապես, իր օբյեկտին ուղղված սիրո բնազդին հավելում է պետք տիրանալու բնազդից, եթե այն առհասարակ ուզում է հասնել այդ օբյեկտին։ Իրական դրսևորումների մակարդակում այս երկու բնազդներն առանձնացնելու այս դժվարությունն է, որ այսքան երկար խանգարել է մեզ ճանաչել դրանք։
Մի փոքր էլ ինձ հետևելով՝ կտեսնեք, որ մարդկային գործողություններին բնորոշ է մեկ այլ տիպի բարդություն ևս։ Հազվադեպ է լինում, որ որևէ առանձին գործողություն լինի մեկ առանձին բնազդային մղումի գործը (որը որպես այդպիսին արդեն բաղկացած է Էրոսից ու դեստրուկցիայից)։ Որևէ գործողություն հնարավոր դարձնելու համար սովորաբար պետք է տեղ գտնի բաղադրյալ մոտիվների համադրություն։ Սա ժամանակին ըմբռնել էր Ձեր իսկ ոլորտի մասնագետ, պրոֆեսոր Գ․Ք․ Լիխտենբերգը, ով դասական շրջանում Գյոթինգենում ֆիզիկա էր դասավանդում, թեպետ երևի թե ավելի ուշագրավ էր որպես հոգեբան, քան ֆիզիկոս։ Նա մշակել էր «դրդապատճառների կողմնացույցը», որի առնչությամբ գրել է․ «Մարդուն որևէ բան անելու դրդող շարժառիթները կարելի է դասավորել կողմնացույցի երեսուներկու ուղղությունների ձևով և նման կերպ էլ անվանել, օրինակ՝ «հաց-հաց-փառք» կամ «փառք-փառք-հաց»։ Ուստի պատերազմի դրդվելիս մարդիկ կարող են ունենալ մի շարք մոտիվներ՝ և՛ ազնիվ, և՛ ստոր, և՛ այնպիսիք, որոնք մարդը բարձրաձայն կհայտարարի, և՛ այնպիսիք, որոնց մասին միշտ լռում են։ Դրանք բոլորը թվարկելու կարիք չկա։ Ագրեսիայի ու դեստրուկցիայի փափագն, անշուշտ, դրանց շարքում է․ պատմությունից մեզ ծանոթ և մեր առօրյա կյանքում տեղ գտնող անհամար դաժանությունները գալիս են հաստատելու դրա գոյությունն ու զորությունը։ Այս դեստրուկտիվ մղումների բավարարմանն, անշուշտ, նպաստում է դրանց միախառնվածությունը մյուս՝ էրոտիկ ու գաղափարական տեսակների հետ։ Անցյալի վայրագությունների մասին կարդալիս երբեմն տպավորություն ենք ունենում, որ գաղափարական դրդապատճառները ծառայել են սոսկ որպես դեստրուկտիվ տենչին հագուրդ տալու պատրվակ։ Իսկ որոշ դեպքերում էլ, օրինակ՝ հավատաքննության (ինկվիզիցիայի) դաժանությունները դիտարկելիս, թվում է, թե գաղափարական դրդապատճառներն են առաջ մղվել դեպի գիտակցություն, մինչ դեստրուկտիվներն ապահովել են դրանց անգիտակցական ամրապնդումը։ Երկու տարբերակն էլ հնարավոր է։
Վախենամ, որ չարաշահում եմ Ձեր հետաքրքրությունը, որն ի վերջո պատերազմի կանխարգելման և ոչ՝ մեր տեսությունների շուրջ է։ Այդուհանդերձ, կուզենայի մի պահ էլ դեռ կանգնել մեր դեստրուկտիվ բնազդի վրա, որի կարևորությունը ոչ մի դեպքում հավասար չէ իր ցածր համբավին։ Խորհրդածելու արդյունքում մենք եկել ենք այն ենթադրությանը, որ այս բնազդը գործում է ամեն կենդանի արարածի մեջ և ձգտում է այն քայքայման բերելուն, կյանքը անկենդան նյութի նախասկզբնական վիճակին վերադարձնելուն։ Ուստի այն ամենայն լրջությամբ վաստակել է մահվան բնազդ անվանումը, իսկ էրոտիկ բնազդները ներկայացնում են ապրելու ձգտումը։ Մահվան բնազդը վերածվում է դեստուկտիվ բնազդի, երբ այն որոշակի օրգանների օգնությամբ ուղղվում է դեպի դուրս, դեպի օբյեկտները։ Կենդանի էակն, այսպես ասած, պահպանում է սեփական կյանքը՝ ուրիշի կյանք կործանելով։ Մահվան բնազդի որոշ մաս, սակայն, շարունակում է գործել օրգանիզմի ներսում, և մենք հետևողականորեն փորձել ենք առանձնացնել դեստրուկտիվ բնազդի այս ներքնայնացման մի շարք և՛ նորմալ, և՛ ախտաբանական երևույթներ։ Մենք անգամ հասել ենք հերետիկոսության՝ ագրեսիվության այս ներշրջմամբ մեկնաբանելով մարդկային խղճի ծագումը։ Դուք կնկատեք, որ սա ամենևին հասարակ բան չէ, եթե գործընթացը չափազանց հեռուն գնա և անկասկած անառողջ է, մինչդեռ եթե այս կործանարար բնազդային ուժերն ուղղվեն դեպի արտաքին աշխարհ, ապա օրգանիզմը կլիցքաթափվի, ինչը պիտի որ առողջարար լինի։ Սա կարող էր լինել կենսաբանական արդարացումը բոլոր տգեղ ու վտանգավոր մղումներիի, որոնց դեմ մենք պայքարում ենք։ Պետք է ընդունել, որ դրանք ավելի մոտ են կանգնած բնությանը, քան դրանց հանդեպ մեր դիմադրությունը, որի համար դեռ բացատրություն պետք է գտնել։ Գուցե տպավորություն ունեք, որ մեր տեսությունները յուրատեսակ առասպելաբանություն են և այս դեպքում ոչ էլ գոնե՝ դուրեկան։ Սակայն արդյոք ամեն գիտություն ի վերջո չի՞ գալիս այս կամ այն տիպի առասպելաբանության։ Արդյոք այսօր ֆիզիկայում այդպե՞ս չէ, ըստ Ձեզ։
Մեր հաջորդ նպատակի համար վերոշարադրյալից քաղում ենք հետևյալը․ մարդու ագրեսիվ հակումները վերացնելու փորձերը հեռանկար չունեն։ Մոլորակի ինչ-որ երջանիկ վայրերում, ուր բնությունը մարդուն լիուլի տալիս է այն ամենն, ինչ նրան անհրաժեշտ է, ենթադրաբար ապրում են ցեղեր, որոնց կյանքն ընթանում է անխռովության մեջ, ու ովքեր չգիտեն ո՛չ հարկադրանք, ո՛չ ագրեսիա։ Ես դժվարանում եմ հավատալ սրան, և կուզենայի ավելին իմանալ այս բախտավոր էակների մասին։ Բոլշևիկները նույնպես հույս ունեն հասնել մարդկային ագրեսիայի վերացմանը՝ բոլոր նյութական կարիքների բավարարումը երաշխավորելու և մնացած առումներով համայնքի բոլոր անդամների միջև հավասարություն հաստատելու շնորհիվ։ Սա, ըստ իս, պատրանք է։ Նրանք դեռ որ ամենայն խնամքով զինված են և ոչ վերջին ձևը, որով միասնական են պահում իրենց հետևորդներին, ատելությունն է բոլոր օտարների հանդեպ։ Ամեն դեպքում, ինչպես ինքներդ եք նշում, հարցն ամենևին մարդկային ագրեսիվ մղումը լիովին վերացնելը չէ․ բավական է փորձել խոտորել այն այնքան, որ արտահայտում չփնտրի պատերազմում։
Բնազդների մեր առասպելաբանական տեսությունը թույլ է տալիս հեշտությամբ բանաձև գտնել պատերազմի դեմ պայքարի անուղղակի ձևերի համար։ Եթե պատերազմի մեջ ներգրավվելու պատրաստակամությունը դեստրուկտիվ բնազդի հետևանք է, ապա առաջին հերթին պետք է ընդդեմ նրա խաղարկել Էրոսին՝ նրա հակառակորդին։ Ցանկացած բան, որ նպաստում է մարդկանց միջև հուզական կապվածությանը, պիտի որ պատերազմի դեմ աշխատի։ Այդ կապերը կարող են լինել երկու տեսակի։ Առաջին հերթին դրանք կարող են լինել այնպիսիք, որ նման են սիրո օբյեկտի հանդեպ եղածին, պարզապես այս դեպքում՝ առանց սեռական նպատակի։ Կարիք չկա, որ հոգեվերլուծությունն այստեղ ամաչի սիրո մասին խոսելուց, քանի որ կրոնն ինքը նույն բանն է ասում․ «Սիրիր մերձավորիդ, ինչպես ինքդ քեզ»։ Սակայն սա ասելն ավելի հեշտ է, քան անելը։ Հուզական կապի մյուս ձևը նույնականացումների միջոցով է։ Այն ամենն, ինչ մարդկանց մոտ առաջացնում է իմաստալից ընդհանրություններ, առաջ է բերում այդպիսի կապեր։ Մարդկային հանրությունը մեծապես կառուցված է հենց այդ նույնականացումների վրա։
Իշխանությունը չարաշահելու վերաբերյալ Ձեր գանգատը ես կվերցնեմ որպես հուշում՝ պատերազմի մղումի դեմ անուղղակի պայքարի մեկ այլ ձևի համար։ Մարդկանց բնածին և անվերացնելի անհավասարություններից մեկն այն է, որ նրանք բաժանվում են առաջնորդների և հետևորդների։ Վերջինները կազմում են գերակշիռ մեծամասնությունը․ նրանց պետք է հեղինակություն, որն իրենց փոխարեն որոշումներ կկայացնի, և որին իրենք հիմնականում անպայմանականորեն կենթարկվեն։ Սրանից բխում է, որ այսուհետ ավելի մեծ հոգածություն պիտի ցուցաբերվի՝ ձևավորելու ինքնուրույն մտածող, վախին չտրվող, ճշմարտությանը եռանդով հետամուտ մարդկանց վերնախավ, ում գործը կլիներ անինքնուրույն զանգվածներին ուղղություն տալը։ Ավելորդ է ասել, որ պետական իշխանության միջամտություններն ու Եկեղեցու կողմից մտքի ազատության արգելանքը ամենևին նպաստավոր չեն այսպիսի նպատակի համար։ Իդեալական տարբերակը կլիներ, անշուշտ, այնպիսի մարդկանց համայնքը, որոնք իրենց բնազդային կյանքը հպատակեցրած կլինեին բանականության դիկտատուրային։ Ուրիշ ոչինչ ի զորու չէր լինի մարդկանց ավելի լիարժեքորեն ու ամուր միավորել, եթե անգամ նրանք հրաժարվեին միմյանց միջև հուզական կապերից։ Սակայն ըստ ամենայնի սա ուտոպիական սպասելիք է։ Անկասկած, պատերազմը կանխելու մյուս անուղղակի մեթոդներն ավելի կիրառելի են, թեպետ արագ հաջողություն չեն խոստանում։ Ակամա մարդու մտքին է գալիս մի անախորժ պատկեր, որտեղ ալրաղացներն այնքան դանդաղ են աղում, որ մարդիկ սովամահ կլինեն, մինչև կհասցնեն ալյուր ստանալ։
Ինչպես տեսնում եք, առանձնապես բան դուրս չի գալիս, երբ աշխարհից կտրված տեսաբանին դիմում են հրատապ գործնական խնդրի շուրջ խորհրդատվության։ Ավելի լավ ծրագիր է թվում ամեն կոնկրետ դեպքում ձեռքի տակ եղած բոլոր հնարավոր միջոցներով վտանգին դիմակայելը։ Կցանկանայի, այնուհանդերձ, քննարկել ևս մեկ հարց, որի մասին Դուք Ձեր նամակում չեք նշում, բայց որն ինձ հատկապես հետաքրքրում է։ Ինչո՞ւ ենք մենք՝ Դուք և ես և շատ ու շատ ուրիշներ, այդքան ուժգին ըմբոստանում պատերազմի դեմ, ինչո՞ւ չենք ընդունում այն որպես կյանքի բազմաթիվ աղետներից հերթական մեկը։ Ի վերջո, այն իսկապես թվում է միանգամայն բնականորեն ձևավորված, կենսաբանորեն հիմնավորված և գործնականում գրեթե անխուսափելի։ Կարիք չկա զարհուրել իմ այս հարցադրումից։ Այսպիսի ուսումնասիրության համար երևի թե թույլատրելի է կրել սառը կշռադատման դիմակը։ Հարցիս պատասխանը հետևյալն է․ մենք այդ կերպ ենք արձագանքում պատերազմին, որովհետև յուրաքանչյուր մարդ ունի սեփական կյանքի իրավունք, որովհետև պատերազմն ընդհատում է հույսերով լի մարդկային կյանքեր, որովհետև այն որոշ մարդկանց դնում է ստորացուցիչ իրավիճակներում, որովհետև այն հարկադրում է սեփական կամքին դեմ գնալով սպանել այլ մարդկանց և որովհետև այն ավերում է մարդկային աշխատանքով ստեղծված արժեքավոր նյութական օբյեկտներ և այդպես շարունակ։ Պատճառներից է նաև այն, որ իր ներկայիս ձևով պատերազմն այլևս հերոսականության հին իդեալներն իրագործելու հնարավորություն չէ, և որ ոչնչացման գործիքների կատարելագործման շնորհիվ ապագայի պատերազմը կարող է նշանակել հակառակորդ կողմերից մեկի կամ անգամ երկուսի բնաջնջումը։ Այս ամենը ճշմարիտ է և այնքան անվիճելի է թվում, որ մարդ միայն զարմանում է, որ մինչ այժմ մարդկությունը դեռ միաձայն չի մերժել պատերազմ մղելը։ Անշուշտ, նշված կետերից մեկի կամ երկուսի վերաբերյալ դեռ կարելի է բանավիճել։ Այսպես, վիճելի է, թե արդյոք համայնքը չպետք է իրավունք ունենա տնօրինելու առանձին կյանքեր։ Բոլոր պատերազմները նույնչափ դատապարտելի չեն․ քանի դեռ կան տերություններ և ազգեր, որ պատրաստ են ուրիշներին անվարան կերպով ոչնչացնել, այդ ուրիշները պետք է սպառազինված լինեն պատերազմի համար։ Բայց ես արագ կշրջանցեմ այս հարցերը․ դրանք չէ, որ Դուք ցանկանում եք քննարկել ինձ հետ, և մտքիս այլ բան կա։ Կարծում եմ, որ պատերազմի դեմ մեր ըմբոստանալու հիմնական պատճառն այն է, որ մենք չենք կարող այդպես չանել։ Մենք պացիֆիստներ ենք, որովհետև այդպիսին պիտի լինենք օրգանական պատճառներով։ Եվ մեզ դժվար չէ մեր դիրքորոշումն արդարացնելու համար փաստարկներ գտնել։
Անկասկած, ասածս բացատրության կարիք ունի։ Իմ համոզմունքը հետևյալն է․ անհիշելի ժամանակներից ձգվում է մարդկության մշակութային[4] զարգացման գործընթացը (գիտեմ, որ ոմանք նախնընտրում են կիրառել «քաղաքակրթություն» բառը)։ Մենք այդ գործընթացին ենք պարտական լավագույնն այն ամենի, ինչ դարձել ենք, ինչպես նաև մեծ բաժինը նրա, ինչից տառապում ենք։ Թեև այդ գործընթացի պատճառներն ու ակունքները մշուշոտ են, իսկ արդյունքն՝ անհայտ, դրա հատկանիշներից մի քանիսը հեշտ է ընկալել։ Այն կարող է տանել մարդկային տեսակի անհետացմանը, քանի որ միանգամից մի քանի առումներով նվազեցնում է սեռական ֆունկցիան, և արդեն իսկ այսօր չզարգացած ցեղերն ու բնակչության հետամնաց շերտերը շատ ավելի արագ են բազմանում, քան առավել զարգացածները։ Այս գործընթացը թերևս համեմատելի է որոշ կենդանատեսակների ընտելացման գործընթացի հետ. այն անկասկած իր հետ բերում է մարմնային փոփոխություններ, թեև մարդը դեռ չի ընտելացել այն մտքին, որ մշակութային զարգացումն այսօրինակ օրգանական գործընթաց է։ Մշակութային գործընթացն ուղեկցող ֆիզիկական փոփոխությունները ցայտուն են ու աներկիմաստ։ Դրանք կայանում են բնազդային նպատակների շարունակական նվազման և բնազդային մղումների սահմանափակման մեջ։ Մենք անտարբեր կամ անգամ անհանդուրժող ենք դարձել շատ զգացողությունների հանդեպ, որ բավականություն էին պատճառում մեր նախնիներին։ Մեր բարոյական և գեղագիտական իդեալներում տեղ գտած փոփոխություններն օրգանական հիմքեր ունեն։ Մշակույթի հոգեբանական բնութագրերից ամենակարևորը կարծես հետևյալ երկուսն են․ ինտելեկտի զորեղացումը, որ սկսում է կառավարել բնազդային կյանքը, և ագրեսիվ մղումների ներքնայնացումը՝ դրանից բխող բոլոր առավելություններով ու վտանգներով։ Պատերազմն ամենասուր հակադրության մեջ է այն հոգեկերտվածքի հետ, որ մեզ վրա դրված է մշակութային գործընթացով, ուստի մեզ վիճակված է ընդվզել դրա դեմ. մենք պարզապես այլևս անկարող ենք այն տանել։ Եվ սա սոսկ ինտելեկտուալ կամ հուզական մերժում չէ․ մենք՝ պացիֆիստներս, պատերազմի հանդեպ ունենք կոնստիտուցիոնալ[5] անհանդուրժողություն, իդիոսինկրազիա[6]՝ իր խոշորացված, ծայրաստիճան տարբերակով։ Իսկապես, կարծես թե պատերազմի գեղագիտական ցածրությունը պակաս դեր չունի մեր ընդվզման մեջ, քան դրա վայրագությունները։
Դեռ որքա՞ն ստիպված կլինենք սպասել, մինչև մարդկության մնացած մասը ևս պացիֆիստ դառնա։ Չեմ կարող ասել, բայց թերևս ուտոպիական չէ հուսալը, որ այս երկու գործոնները՝ մշակութային կերտվածքը և ապագա պատերազմի հետևանքներից արդարացի սարսափը կարողանան տեսանելի հեռանկարում վերջ տալ պատերազմներին։ Թե ինչպիսի ուղիներով կամ զարտուղիներով սա տեղի կունենա, գուշակելու չէ։ Մի բան կարող ենք պնդել․ այն ամենն, ինչ նպաստում է մշակութային զարգացմանը, միաժամանակ աշխատում է պատերազմի դեմ։
Ջերմորեն ողջունում եմ Ձեզ ու խնդրում ներել, եթե դատողություններս Ձեզ հիասթափեցրին։
Ձեր՝
Զիգմ․ Ֆրոյդ
[1] Թարգմանությունը՝ Սոնա Մանուսյանի, ըստ՝ Einstein, A. – Freud, S․ (1950) Why War? C.P., 5, 273-87. (Omitting Einstein’s letter.) (J. Strachey, Trans. ) (շտկված տարբերակ) և համեմատվել գերմաներեն բնագրի հետ ըստ` A. Einstein-Sigmund Freud (1933). Warum Krieg? Internationales Institut für geistige Zusammenarbeit (Völkerbund)` օգտվելով հետևյալ էլեկտրոնային հրապարակումից՝ https://bit.ly/2xut2Cj
[2] Ֆրոյդը հղում է անում այն նամակին, որով Ազգերի լիգայի քարտուղարը նախապես հայտնել էր նամակագրությամբ քննարկում սկսելու՝ Այնշտայնի ցանկության մասին (ծնթ.՝ թրգ.)։
[3]Գերմաներեն Мacht բառն է, որը նշանակում է ուժ, զորություն, իսկ արդեն հասարակագիտության մեջ՝ իշխանություն։ Ֆրոյդն իր տեքստում օգտագործում է բառի լայն ընդգրկումը՝ սկզբում ուժի իմաստով՝ արձագանքելով իրավունքի և ուժի (Recht und Macht) փոխկապվածության մասին Այնշտայնի դատողությանը, իսկ հետագա շարադրանքում՝ իշխանության իմաստով (ծնթ.՝ թրգ.)։
[4] Անգլերեն տարբերակում, ինչպես և Ֆրոյդի շատ այլ գործերի անգլերեն թարգմանություններում Kultur բառը դարձել է քաղաքակրթություն (Civilization), ինչը մի փոքր հեգնական է, քանի որ ֆրոյդն հենց այս մասում ևս ընդգծում է, որ նախապատվություն է տալիս մշակույթ բառին (ծնթ.՝ թրգ.)։
[5] Կոնստիտուցիա՝ մարմնակազմվածք, մարմնակառուցվածք։ Հոգեբանության մեջ օգտագործվում է հոգեբանական որոշ հատկանիշների բնածին հիմքը և մարմնային գործոնների հետ փոխկապվածությունն ընդգծելու համար (ծնթ.՝ թրգ.):
[6] Հիվանդագին, խիստ գերզգայունություն որոշ գրգռիչների (օրինակ՝ հոտերի, մակերեսների, ձայների ևն), ինչպես նաև (հոգեբանության մեջ)` այս կամ այն երևույթի կամ մեկ այլ մարդու հանդեպ: Մեկ այլ հարակից իմաստով նշանակում է անձնային կամ վարքային առանձնահատուկ գիծ, սովորություն, որով մարդը տարբերվում է մյուսներից (ծնթ.՝ թրգ.)։
Նկարի համար սկզբնաղբյուր են ծառայել preining.info և fromthegrapevine.com կայքերը։
