Պատերազմի բարոյական համարժեքը

Ու․ Ջեմսը 19-րդ դարավերջի ու 20-րդի սկզբի ամերիկյան հոգեբան և փիլիսոփա է, ամերիկյան հոգեբանության հիմնադիրներից մեկը, իր ժամանակի առաջադեմ մտավորական շրջանակների ազդեցիկ ներկայացուցիչ։ 1909թ. գրված այս էսսեն հիմնված է Սթենֆորդի համալսարանում 1906թ․ նրա ունեցած ելույթի վրա: Չնայած որոշ ձևակերպումներ այսօրվա արժեքաբանությամբ ընթերցելիս ականջ են ծակում (պատրիարխալ կենտրոնացածությունը միայն տղամարդու արժանիքների վրա, ռասայական գերազանցության անուղղակի զգացումը, «բնության դեմ պատերազմը» և այլն), էսսեն, միևնույն է, հնչում է որպես մարդու վիճակի բարելավման մարդասիրական կոչ։ Դրանում միանգամից նկատելի են պրագմատիստի գիտական լավատեսությունը, մեծահոգությունը (անշուշտ՝ ինտելեկտուալի բարձրությունից հնչող), կոլեկտիվիզմը՝ ոչ այնքան ամերիկյան ոգով։ Ջեյմսը խոսում է որպես էվոլյուցիոնիստ․ հանդարտ պատճառաբանում է պատերազմի մարդկային հակվածությունը, բայց և նույն էվոլյուցիոնիստական հիմքերի վրա հավատում դրա անցումայնությանը, «տեսակը» լավացնելու հնարներին։ Ողջ պատրիարխալությամբ՝ էսսեն արտացոլում է իր ժամանակի առաջադեմ շրջանակների լեզուն և անգամ առաջ է ընկած դրանից։ Սա ակնհայտ կդառնա, եթե հաշվի առնենք, որ հնչելով ժամանակի մասնագիտական հեղինակության շուրթերից՝ այս կոչն արագ անտեսվել է։ Ընդամենը տասը տարի անց հոգեբանությունը նույն գիտական խանդավառությամբ ներգրավվելու էր պատերազմի թիկունքում և դեռ երկար օգնելու էր այն կատարելագործելուն՝ միաժամանակ մեթոդապես կատարելագործվելով։ Ընթերցելիս առաջացող այն զգացումը, որ Ջեմսի պացիֆիզմը դեռ բավականին մարտական է, պիտի չխանգարի նկատել, որ մարդկությունն այսօր չի մոտեցել անգամ նրա պատկերած տեսլականին, թեև դիսկուրսիվ առումով շատ ավելի առաջ է։ Պատերազմները շարունակվում են այդ դիսկուրսներին զուգահեռ։ Ուստի էսսեն, տեղ-տեղ անժամանակ հնչելով, մտորելու տեղ է բացում անգամ հարյուր տարի անց։

Թարգմանված է աննշան կրճատումներով։

Ս․Մ․

4 մայիսի, 2020

Պատերազմի բարոյական համարժեքը [1]

Ուիլյամ Ջեյմս

Պատերազմի դեմ պատերազմն արձակուրդային էքսկուրսիա կամ վրաններով հավաքույթ չի լինելու։ Ռազմական զգացմունքները չափազանց խորն են արմատավորված՝ մեր իդեալներում իրենց տեղը զիջելու համար, քանի դեռ չեն գտնվել ավելի լավ փոխարինումներ ամոթին և կասկածելի փառքին, որ ազգերին և անհատներին բերում են քաղաքականության և տնտեսության վայրիվերումները։ Ինչ-որ խիստ պարադոքսալ բան կա պատերազմին ժամանակակից մարդու առնչության մեջ։ Հարցրեք մեր միլիոնավորներին հյուսիսում և հարավում՝ արդյոք նրանք այժմ կքվեարկեին (եթե նման բան հնարավոր լիներ), որ Միության համար մղված պատերազմը մեր պատմությունից ջնջվեր, և դրա արշավների և ճակատամարտերի փոխարեն ունենայինք դեպի ներկա ժամանակը խաղաղ անցման տարեգրություն, և հավանաբար միայն մատների վրա հաշված էքսցենտրիկներ կասեին «այո»։ Այդ նախնիները, ջանքերը, այդ հիշողություններն ու լեգենդները ամենաիդեալական մասն են նրա, ինչ մենք այժմ միասին ունենք՝ մի սուրբ, հոգևոր ունեցվածք, որն արժե ողջ թափված արյունից ավել։ Սակայն հարցրեք նույն մարդկանց, թե արդյոք նրանք կկամենային, միանգամայն սառը դատելով, ևս մեկ քաղաքացիական պատերազմ սկսել՝ ևս մեկ նման ձեռքբերում ունենալու, և որևէ տղամարդ կամ կին կողմ չէր քվեարկի դրան։ Արդի պատկերացումներում որքան էլ թանկագին լինեն պատերազմները, դրանք չպետք է վարել սոսկ հանուն իդեալների հունձքի։ Միայն հարկադրված լինելու դեպքում է, որ պատերազմն այժմ թույլատրելի է համարվում։

Այսպես չէր հնադարում: Վաղ մարդիկ մարդկանց էին որսում, և հարևան ցեղի դեմ որսի դուրս գալու, արուներին սպանելու, գյուղը թալանելու և կանանց տիրանալու համար պատերազմելն ամենաշահութաբեր, ինչպես նաև ամենաոգևորիչ ապրելակերպն էր։ Այսպես ընտրվեցին ավելի ռազմատենչ ցեղերը, և ցեղապետերի ու ժողովրդի մեջ զուտ կռվարարությունը և փառասիրությունը սկսեցին խառնվել թալանի՝ ավելի հիմնարար ախորժակի հետ։

Արդի պատերազմն այնքան բարձր գին ունի, որ մեզ համար առևտուրը կարծես ավարի ավելի լավ ճանապարհ է․ սակայն արդի մարդը ժառանգել է նաև նախնիներին ներքուստ բնորոշ ողջ կռվասիրությունն ու սերն առ փառք։ Պատերազմի իռացիոնալությունն ու սարսափը ցույց տալը որևէ կերպ չի ազդում նրա վրա։ Հենց սարսափներում է հմայքը։ Պատերազմը ուժեղ կյանքն է․ այն կյանքն է in extremis։ Պատերազմի հարկերը միակն են, որ մարդիկ երբեք չեն վարանում վճարել, ինչպես բոլոր երկրների բյուջեներն են մեզ ցույց տալիս։

Պատմությունն արյան բաղնիք է։ Իլիականը մի երկարաշունչ ասմունք է այն մասին, թե ինչպես են սպանել Դիոմեդեսն ու Այաքսը, Սարպեդոնն ու Հեկտորը։ Մեզ չի տրվում որևէ մանրամասնություն նրանց հասցրած վերքերի մասին, և հունական միտքը սնվել է այս պատմությամբ։ Հունական պատմությունը ջինգոիզմի և կայսերապաշտության համայնապատկեր է՝ պատերազմ հանուն պատերազմի, ուր բոլոր քաղաքացիները ռազմիկներ են։ Այն սարսափելի ընթերցանություն է իր ողջ իռացիոնալության բերումով (որից միակ բացառությունը «պատմություն» կերտելու նպատակն է), և պատմություն է մի քաղաքակրթության լիակատար կործանման մասին, որը մտավոր առումով թերևս երկրի վրա երբևէ եղածներից բարձրագույն էր։

Դրանք զուտ ավազակային պատերազմներ էին։ Հպարտությունը, ոսկին, կանայք, ստրուկներն ու գրգռումն էին սոսկ դրանց շարժառիթները։ Պելոպոնեսական պատերազմում, օրինակ, աթենացիները Միլոսի բնակիչներին (կղզին, ուր «Միլոսյան Վեներան» է գտնվել), որ մինչ այդ չեզոք էին, առաջարկեցին հանձնվել իրենց տիրապետությանը։ Պատվիրակները հանդիպում են, և բանավեճ են ունենում, որը Թուկիդիդեսը մանրամասնորեն հաղորդում է: (…) «Զորեղները ստանում են այն, ինչ կարող են»,- ասում էին աթենացիք,- «իսկ թույլերը տալիս են՝ ինչ որ պիտի տան»։ Երբ միլոսցիներն ասում են, որ ավելի շուտ աստվածներին կապավինեն, քան ստրուկ կդառնան, աթենացիները պատասխանում են․ «Գիտենք և՛ աստվածներից, որոնց հավատում ենք, և՛ մեր իմացած մարդկանցից, որ մարդիկ իրենց բնության օրենքի համաձայն՝ ցանկացած հնարավորության դեպքում իշխելու են։ Այս օրենքը մենք չենք ստեղծել և առաջինը չենք, որ կիրառել ենք այն․ սակայն մենք ժառանգել ենք այն, և գիտենք, որ դուք էլ, ողջ մարդկությունն էլ մեր պես ուժեղ լինելու դեպքում կանեիք նույնն, ինչ մենք»։ Դե, միլոսցիներն այդուհանդերձ մերժում են, և նրանց քաղաքը գրավում են։ Եվ Թուկիդիդեսը հանդարտ ասում է․ «Աթենացիներն այնուհետ մահվան մատնեցին բոլորին, ով ռազմական տարիքի էր և ստրկացրին կանանց ու երեխաներին։ Նրանք հետո գաղութացրին կղզին՝ այնտեղ ուղարկելով իրենց հինգ հարյուր նորաբնակներին»։

Ալեքսանդրի կարիերան մաքուր ավազակություն էր` ուրիշ ոչինչ, քան իշխանության ու թալանի օրգիա, որ ռոմանտիզացվում է հերոսի կերպարով։ Այն չուներ որևէ ռացիոնալ նպատակ, և իր մահվան պահից իսկ իր զորավարներն ու կառավարիչները հարձակվեցին միմյանց վրա։ Անհավատալի է այդ ժամանակների դաժանությունը։ Երբ Հռոմն ի վերջո նվաճեց Հունաստանը, Պաուլուս Էմիլիուսին Հռոմի Սենատը հանձնարարեց իր զինվորականներին պարգևատրել իրենց ծանր աշխատանքի համար՝ նրանց «տալով» Էպիրոսի հին թագավորությունը։ Եվ նրանք կողոպտեցին յոթանասուն քաղաք ու հարյուր հինգ հազար բնակչի քաշ տվեցին որպես ստրուկների։ Թե քանիսին սպանեցին, չգիտեմ, սակայն Էտոլիայում նրանք սպանեցին բոլոր սենատորներին՝ թվով հինգ հարյուր հիսուն։ Բրուտոսը «ամենաազնվականն էր հռոմեացիների մեջ», սակայն Ֆիլիպների ճակատամարտի նախօրեին իր զինվորներին ոգևորելու համար նա էլ խոստանում է հաղթանակի դեպքում նրանց ավերին տրամադրել Սպարտա և Սալոնիկ քաղաքները։

Այսպիսին է եղել հանրություններին համախմբվածություն սովորեցնող արյունարբու ծծմայրը։ Մենք ժառանգել ենք ռազմաշունչ տիպը, և մարդկային ցեղի հերոսական կարողությունների մեծ մասի համար պարտական ենք այս վայրագ պատմությանը։ Մահացածները պատմություններ չեն պատմում, և եթե անգամ եղել են այլատեսակ ցեղեր, նրանք վերապրածներ չեն թողել իրենցից հետո։ Մեր նախնիները կռվարարությունը ներարկել են մեր ոսկորի ու ծուծքի մեջ, և խաղաղության հազարավոր տարիներ չեն հանի այն մեր միջից։ Պատերազմների մասին միտքը միանգամայն սնուցում է ժողովրդական երևակայությունը։ Եթե հանրային կարծիքը հասավ որոշակի մարտական մակարդակի, այլևս որևէ ղեկավար չի կարողանա դրա դեմն առնել։ Անգլո-բորական պատերազմում երկու կառավարություններն էլ սկսեցին բլեֆից, բայց չկարողացան այդտեղ կանգ առնել․ ռազմական լարումն ավելին էր, քան նրանք կարող էին գլուխ բերել։ 1898թ․ մեզ մոտ մարդիկ երեք ամիս «պատերազմ» բառն էին կարդում ամեն լրաթերթում երեք մատնաչափ մեծության տառերով։ ՄքՔինլին՝ զիջող քաղաքական գործիչը, նրանց փափագին տեղի տվեց, և Իսպանիայի հետ մեր թշվառ պատերազմն իրականություն դարձավ։

Ժամանակակից քաղաքակիրթ կարծիքը հետաքրքրաշարժ մտավոր խառնուրդ է։ Ռազմական բնազդներն ու իդեալներն առաջվա պես ուժեղ են, սակայն այժմ առերեսվում են ռեֆլեքսիվ քննադատությունների, որոնք ցավագին սանձում են դրանց հնամենի ազատությունը։ Անթիվ-անհամար գրողներ ի ցույց են դնում զինծառայության գազանային կողմը։ Մաքուր թալանն ու տիրացումը կարծես այլևս բարոյապես ընդունելի դրդապատճառներ չեն, և առիթներ պետք է գտնվեն՝ դրանք բացառապես թշնամուն վերագրելու համար։ Անգլիան և մենք, ինչպես բանակի ու նավատորմի ղեկավարներն են անդադար կրկնում, սոսկ «խաղաղություն» են ուզում։ Գերմանիան ու Ճապոնիան են, որ միտված են ավարի ու փառքի։ «Խաղաղությունը» բանակային շուրթերից այսօր հոմանիշ է «սպասվող պատերազմի»։ Բառը դարձել է մաքուր սադրանք, և անկեղծորեն խաղաղության ձգտող ոչ մի կառավարություն չպետք է թույլ տա, որ այն երբևէ տպվի թերթերում։ Ամեն արդի բառարան պետք է ասի, որ «խաղաղությունն» ու «պատերազմը» նույն բանն են նշանակում` in posse և in actu։ Հիմնավորված է անգամ ասել, որ պետությունների ինտենսիվորեն պատրաստվելը պատերազմին հենց իրական պատերազմն է՝ մշտակայուն, չդադարող, և որ ճակատամարտերն ընդամենը յուրատեսակ հանրային վավերացումն են այն վարպետության, որ ձեռք է բերվել «խաղաղություն»-միջակայքում։

Հստակ է, որ այս առարկայի առնչությամբ քաղաքակիրթ մարդու մոտ մի տեսակ երկակի անձ է ձևավորվել։ Եթե վերցնենք եվրոպական պետությունները, ապա կարծես թե նրանցից որևէ մեկի օրինավոր շահերը չեն կարող արդարացնել այն ահռելի ավերածությունները, որոնց անխուսափելիորեն կհանգեցնի դրանց հասնելուն ուղղված պատերազմը։ Թվում է, որ ողջամտությունն ու բանականությունը պիտի որ ձև գտնեին՝ ազնիվ շահերի յուրաքանչյուր բախման մեջ համաձայնության հասնելու համար։ Անձամբ ես համարում եմ, որ մեր պարտականությունն է՝ հավատալ այսպիսի միջազգային ռացիոնալության հնարավորությանը։ Բայց այս պահի դրությամբ տեսնում եմ, որ ծայրահեղ դժվար է մի տեղ հավաքել խաղաղության խմբակն ու պատերազմի խմբակը և կարծում եմ, որ այդ դժվարությունը պարտական է պացիֆիզմի ծրագրում առկա որոշակի թերություններին, որոնք իր դեմ տրամադրեցին ռազմական միտքը՝ ինչ-որ տեղ արդարացիորեն։ Երկու կողմերն էլ ողջ քննարկումն անում են երևակայական և սենտիմենտալ հողի վրա։ Այդ քննարկումը ոչ այլ ինչ է, քան մեկ ուտոպիա ընդդեմ մյուսի, և յուրաքանչյուրի ասած ամեն բան պիտի լինի վերացական և ենթադրական։ Ինքս ենթակա լինելով նույն քննադատությանն ու զգուշավորությանը՝ կփորձեմ վերացական գծերով բնութագրել այս հակամետ ուժերը և մատնանշել լավագույն ուտոպիական վարկածը, հաշտեցման ամենախոստումնալից ուղին՝ ըստ իմ իսկ սխալական մտածողության։

Իմ նկատառումներում, պացիֆիստ լինելով հանդերձ, չեմ խոսելու պատերազմ-ռեժիմի գազանային կողմի մասին (դրան արդեն արժանին են մատուցել շատ գրողներ) և քննարկելու եմ միլիտարիստական զգացումների միայն բարձրագույն կողմերը։ Ոչ ոք հայրենասիրությունը պարսավելի չի համարում, և ոչ էլ որևէ մեկը հերքում է, որ պատերազմը պատմության սիրերգությունն է։ Բայց ցանկացած հայրենասիրության hոգին չչափավորված նկրտումներն են, և բոլոր սիրերգությունների hոգին՝ բռնի մահվան հավանականությունը։ Ամենուր ռազմահայրենասիրականներն ու ռոմանտիկները, հատկապես՝ պրոֆեսիոնալ ռազմական խավը, հրաժարվում են գեթ մի պահ մտքով անցկացնել, որ պատերազմը գուցե անցումային երևույթ է սոցիալական էվոլյուցիայում։ Նրանք ասում են, որ ոչխարի դրախտի նման պատկերացումը վրդովում է իրենց վերին գաղափարները։ Ապա ո՞ւր կմնան կյանքի զառիվերներն այդ դեպքում։ Եթե երբևէ վերջ տրվեր պատերազմին, ապա, այս տեսակետի համաձայն, այն պետք կլիներ վերահնարել՝ կյանքն ակնհայտ հետաճից փրկելու  համար։

Պատերազմի ջատագով մտածողներն այն ներկայումս կրոնի պես են ընդունում։ Այն ասես սրբազան խորհուրդ ունի։ Դրա օգուտները թե՛ հաղթողի, թե՛ պարտվողի համար են, և օգուտի որևէ հարցից զատ էլ՝ այն բացարձակ բարիք է, ինչպես նրանք են մեզ ասում, քանզի այն հենց մարդկային բնույթն է՝ իր ամենաուժգին դրսևորմամբ։ Դրա «սարսափները» փոքր գին են՝ ենթադրվող միակ այլընտրանքից փրկվելու դիմաց, ուր գրագիրների ու դասատուների, համատեղ (երկսեռ) ուսուցման և կենդանամոլության, «սպառողների միությունների» և «բարեգործական ընկերությունների», անսանձ ինդուստիրալիզմի և հանդուգն ֆեմինիզմի աշխարհն է։ Այլևս ոչ մի տոկունություն, ոչ մի սխրանք։ Թու՛հ այսպիսի մոլորակի վրա, եթե անասնաբակի պիտի նմանվի։

Այս զգացումի հիմնական միջուկն, ինձ թվում է, որոշ չափով ծանոթ է ցանկացած ողջամիտ մարդու։ Միլիտարիզմը քաջության մեր իդեալների մեծ պահապանն է, և արգահատելի կլիներ մարդկային կյանքը, որում տեղ չկա քաջության համար: Առանց խիզախողի համար պահված ռիսկերի կամ պարգևների՝ պատմությունն իսկապես անհամ կլիներ, և մարտական բնավորության մի տեսակ կա, որը ոչ ոք չէր ցանկանա,  որ մարդկային ցեղը դադարեր փայփայել․ բոլորն են ընկալունակ դրա գերազանցությանը։ Մարդկության վրա պարտավորություն է դրված՝ պահեստում ունենալ ռազմական կերպարը, պահելու այն եթե ոչ գործածության համար, ապա հենց ինքնանպատակ կերպով՝ որպես կատարելության անաղարտ նմուշների, որպեսզի Ռուզվելտի թույլիկների ու փափկասունների ձեռքից հանկարծ ամեն ինչ չվերանա երկրի երեսից։

Զինվորական գրականության միջուկում, ըստ իս, այս մի տեսակ բնական զգացմունքն է։ Առանց գոնե ինձ հայտնի որևէ բացառության՝ բոլոր ռազմական հեղինակներն իրենց առարկային նայում են որպես խիստ խորհրդավոր բանի, և պատերազմը համարում են կենսաբանական կամ սոցիալական անհրաժեշտություն, որը ենթակա չէ սովորական հոգեբանական զսպող ուժերի ու դրդապատճառների վերահսկողությանը։ Երբ պահը հասունանա, պատերազմը գալու է՝ պատճառով կամ առանց, ավելին, վկայակոչվող պատճառաբանությունները միշտ մտացածին են։ Պատերազմը, կարճ ասած, հավետ մարդկային պարտականություն է։ Գեներալ Հոմեր Լին իր վերջին՝ «Անգիտության խիզախությունը» («The Valor of Ignorance») գրքում իր ասելիքը հիմնում է հենց սրա վրա։ Պատերազմին պատրաստությունը նրա համար ազգության էությունն է, իսկ մարտունակությունը՝ ազգի առողջության գերագույն չափորոշիչը։

Ազգերն, ասում է գեներալ Լին, երբեք չեն մնում տեղում․ նրանք անհրաժեշտաբար պետք է տարածվեն կամ նվազեն՝ համաձայն ունեցած կենսունակության կամ զառամություն։ Այժմ Ճապոնիան է հասնում գագաթնակետին, և նշված ճակատագրական օրենքի համաձայն՝ անհնար է, որ նրա պետական այրերն արդեն իսկ վաղուց մի բացառիկ հեռատեսությամբ ձեռնամուխ եղած չլինեն  նվաճման խոշոր քաղաքականության՝ մի խաղի, որում արված առաջին քայլերն իր պատերազմներն էին Չինաստանի և Ռուսաստանի հետ և Անգլիայի հետ իր դաշնագիրը, և որի վերջնանպատակը Ֆիլիպինների, Հավայան կղզիների, Ալյասկայի և Սիեռայի լեռնանցքից արևմուտք ընկած մեր ողջ ծովեզրի գրավումն է։ Սա Ճապոնիային կընձեռի այն, ինչը պետություն լինելու իր կոչումն է իրենից անվերապահորեն պահանջում, այն է՝ տիրանալ ողջ Խաղաղ Օվկիանոսին։ Եվ այս խորին մտադրություններին մենք՝ ամերիկացիներս, այլ բան չունենք հակադրելու ըստ հեղինակի, քան մեր սնապարծությունը, մեր անգիտությունը, առևտրական ոգին, մեր կոռուպցիան և մեր ֆեմինիզմը։ Գեներալ Լին մանրակրկիտ տեխնիկական համեմատություն է անում մեր ձեռքի տակ եղած ռազմական ուժի և Ճապոնիայի ուժի միջև և եզրահանգում, որ Հավայան կղզիները, Ալյասկան, Օրեգոնն ու Հարավային Կալիֆորնիան կընկնեին գրեթե առանց դիմադրության, որ Սան Ֆրանցիսկոն պիտի որ հանձնվի Ճապոնական պաշարմանը ընդամենը երկու շաբաթում, որ երեք-չորս ամսում պատերազմը կվերջանար և մեր պետությունը, անկարող լինելով վերադարձնել այն, ինչն անփութորեն զլացել էր պատշաճորեն պաշտպանել, կկազմաքանդվեր, մինչև որ գուցե Կեսարի պես մեկն ի հայտ գար՝ մեզ նորից որպես ազգ զոդելու։

Հիրավի մռայլ կանխատեսում է։ Սակայն անհավանական չէ, եթե ճապոնական պետական այրերի մտածելակերպը կեսարական լինի, ինչի բազում օրինակներ պատմությունն արդեն ցույց է տվել, և ինչը կարծես ամենն է, ինչ գեներալ Լին ունակ է պատկերացնել։ Պատճառ չկա մտածելու, որ կանայք այլևս չեն կարող ծնունդ տալ նապոլեոնական կամ ալեքսանդրական տիպի նաև, և եթե այդպիսիք առաջ եկան Ճապոնիայում և գործելու հնարավորություն ստացան, ապա մեզ գուցե դարանակալած սպասում են հենց «Անգիտության քաջություն»-ում պատկերված անակնկալները։ Հաշվի առնելով, թե դեռ որքան վատ գիտենք ճապոնական մտածելակերպի մութ անկյունները, պետք է լրիվ անխոհեմ լինենք՝ նման հավանականություններ անտեսելու համար։

Կան և ավելի բարդ ու բարոյականացնող նկատառումներ առաջ քաշող միլիտարիստ գրողներ։ Լավ օրինակ է Ս․Ռ․ Շտայնմեցի «Պատերազմի փիլիսոփայությունը»։ Ըստ այս հեղինակի՝ պատերազմն Աստծո սահմանած փորձություն է, ով ծանրութեթև է անում ազգերին՝ պահելով հավասարակշռությունը։ Պատերազմը Պետության էական կերպն է, միակ ֆունկցիան, որում միանգամից ի մի են գալիս ազգերի ունակությունները, ներուժը։ Չկա հաղթանակ, որը չբխի արժանիքների ամբողջությունից, և չկա պարտություն, որը պարտական չլինի արատի կամ թուլության։ Հավատարմությունը, համախմբվածությունը, հաստատակամությունը, հերոսականությունը, խիղճը, կրթությունը, հնարամտությունը, տնտեսությունը, հարստությունը, ֆիզիկական առողջությունն ու կորովը՝ կարևոր է յուրաքանչյուրը, և չկա որևէ բարոյական կամ մտավոր գերազանցություն, որ դեր չունենա, երբ Աստված սկսում է իր դատը՝ միմյանց դեմ հանելով ժողովուրդներին։ Համաշխարհային պատմությունն աշխարհի դատաստանն է (Weltgeschichte ist das Weltgericht), և Շտայնմեցը վստահ է, որ մեծ հաշվով պատահականությունը կամ բախտը որևէ դեր չունեն այս հարցերը վճռելիս։

(…)

Դոկտոր Շտայնմեցը ջանասեր հեղինակ է և շատ բան է հաշվի առնում իր կարճ գրքում, որի հիմնական ասելիքը, կարծում եմ, կարելի է ամփոփել Սայմոն Փաթենի այն խոսքերով, որ մարդկությունը միշտ պահվել է ցավի ու վախի մեջ, և որ «հաճույքի տնտեսությանն» անցումը կարող է ճակատագրական լինել մի արարածի համար, որն իր ձեռքում որևէ պաշտպանական կարողություն չունի դրա դեգեներատիվ ազդեցությունների դեմ։ Եթե խոսենք վախի ռեժիմից ազատագրվելու վախի մասին, ապա ողջ իրավիճակը կարող ենք տեղավորել ընդամենը մեկ արտահայտության մեջ․ թշնամու հանդեպ հին վախին այժմ փոխարինելու է գալիս վախն ինքներս մեզանից։

Շրջել-բացելով այդ վախն, ինչպես ես կանեմ իմ մտքում, կարծես տեսնում եմ, որ այն բերում է երկու տիպի՝ գեղագիտական և բարոյական դժկամություննների պատկերացումներում։ Առաջինը դժկամությունն է պատկերացնել մի ապագա, ուր բանակային կյանքը՝ հմայքի իր բազմաթիվ տարրերով, մեկընդմիշտ անհնարին կլինի, և որում մարդկային ճակատագրերն այլևս չեն վճռվի ուժի միջոցով՝ արագորեն, սրտառուչ ու ողբերգականորեն, այլ միայն աստիճանաբար ու ձանձրալիորեն՝ «էվոլյուցիայի» ուղով։ Երկրորդը մարդկային տոկունության բարձրագույն թատրոնի ավարտը տեսնելու դժկամությունն է, տեսնելու, որ տղամարդկանց հոյակապ ռազմական կարողություններն այլևս դատապարտված են միշտ մնալու աներև (latent) վիճակում և գործողությամբ չարտահայտվելու։ Այս համառ դժկամություններին, ինձ թվում է, պետք է ականջալուր լինել և դրանց հետ հաշվի նստել ոչ պակաս, քան մյուս գեղագիտական կամ էթիկական պնդումների հետ։ Դրանց հնարավոր չէ արդյունավետորեն հակազդել սոսկ հակառակ համառությամբ՝ պնդելով պատերազմի թանկությունն ու սարսափը։ Սարսափի մեջ է ողջ հուզումնալից սարսուռը, և երբ հարցը հասնում է մարդկային բնույթից ծայրահեղագույնն ու վերամբարձը հանելուն, ծախսերի մասին խոսակցությունը սկսում է անգամ ամոթաբեր հնչել։ Այսչափ սոսկ բացասական քննադատության թուլությունն ակնհայտ է․ պացիֆիզմը դեռ հավատափոխ չի արել ռազմամետներից գեթ մեկի։ Նրանք չեն հերքում ո՛չ անգթությունը, ո՛չ սարսափը և ո՛չ էլ ծախսը․ նրանք պարզապես ասում են, որ սրանք կես-պատմություն են միայն։ Ասում են, որ պատերազմն արժե այդ գինը, ու որ եթե վերցնենք մարդու բնույթն իր ամբողջությամբ, ապա պատերազմները լավագույն պաշտպանությունն են ընդդեմ նրա ավելի թույլ և վախկոտ ես-ի, որ մարդկությունը չի կարող իրեն թույլ տալ խաղաղության տնտեսություն։

Արժե, որ պացիֆիստներն ավելի խորամուխ լինեն իրենց ընդդիմախոսների գեղագիտական և բարոյագիտական տեսակետների մեջ։ Արեք դա առաջինը ցանկացած վեճում,- ասում է Ջ․Ջ․ Չափմենը, հետո տեղաշարժեք կետը, և ձեր ընդդիմախոսը կհետևի ձեզ։ Քանի դեռ հակամիլիտարիստները չեն առաջարկում որևէ փոխանյութ պատերազմի կարգապահական գործառույթին, չեն առաջարկում պատերազմի բարոյական համարժեք (համանման, ասենք, ջերմության մեխանիկական համարժեքին), նրանք շարունակում են չըմբռնել իրավիճակի ողջ իսկությունը։ Եվ նրանք, որպես կանոն, իսկապես ձախողում են։ Նրանց ուտոպիաներում պատկերված պարտականությունները, տույժերն ու պատժամիջոցները չափազանց թույլ ու մեղմ են՝ ռազմականորեն տրամադրվածներին հուզելու համար։ Տոլստոյի պացիֆիզմն այս օրինաչափությունրից միակ բացառությունն է, քանզի այն հիմնավորապես հոռետեսական է այս աշխարհի բոլոր արժեքների հարցում, և Տիրոջ ահով է լցնում բարոյական մղումը, որն այլապես միշտ սնուցվում է թշնամու ահով։ Սակայն խաղաղության մեր սոցիալիստ ջատագովներն անխտիր բացարձակ հավատ ունեն այս աշխարհի արժեքներին և Տիրոջ կամ թշնամու հանդեպ վախի փոխարեն նրանք հաշվի են նստում միայն աղքատության վախի հետ՝ ծույլ լինելու դեպքում։ Այս թույլ կողմը թափանցում է ինձ ծանոթ ողջ սոցիալիստական գրականությունը։ Անգամ Լոիս Դիքինսոնի (Lowes Dickinson) հոյակապ  երկխոսության մեջ բարձր աշխատավարձերն ու կարճ աշխատաժամերը միակ ուժն են, որ վկայակոչվում են՝ աշխատանքի վանող ձևերի հանդեպ մարդու խորշանքը հաղթահարելու համար։ Իսկ այդ ընթացքում մարդիկ մեծամասամբ շարունակում են ապրել այնպես, ինչպես միշտ՝ ցավի և վախի տնտեսության (pain-and-fear economy) պայմաններում, քանզի մեզանից նրանք, ովքեր ապրում են հեշտության տնտեսությունում, սոսկ կղզի են փոթորկոտ օվկիանոսում, և այսօրվա ուտոպիական գրականության ողջ մթնոլորտը տհաճ ճենճահամ ունի նրանց համար, ովքեր դեռ պիտի ճաշակեն կյանքի ավելի դառը համերը։

(…) Ամենաուշագրավն այն է, որ մեր «ստորին խավի մարդիկ» այսօր քարի պես պինդ են և ֆիզիկապես ու բարոյապես գրեթե նույնչափ անզգա։ Ուտոպիստներին են նրանք թվում խոցելի ու թույլ, մինչդեռ միլիտարիստները վերցնում են նրանց կոպտությունը, բայց փոխակերպում այն «ծառայությանն» անհրաժեշտ արժանիքների, ինչով և նրանք ձերբազատվում են ստորակարգ լինելու զգացումից։ Մարդու բոլոր որակներն արժանապատվություն են ձեռք բերում, երբ նա իմանում է, որ հավաքականությանը, որին ինքը պատկանում է, իր ծառայության կարիքն ունի։ Այդ հավաքականությամբ հպարտանալու հետ մեկտեղ բարձրանում է և սեփական հպարտությունը։ Բանակի պես այլ հավաքականություն չկա, որ այդպիսի հպարտություն կարողանա սնուցել, մինչդեռ պետք է խոստովանել, որ միակ զգացումը, որ խաղաղամետ կոսմոպոլիտ ինդուստրիալիզմն ունակ է առաջացնել անհամար սրտերում, ամոթն է այդպիսի հավաքականության պատկանելու մտքից։ Ակնհայտ է, որ Միացյալ Նահանգներն՝ ներկայիս վիճակով, Գեներալ Լիի պես մտածող մարդկանց մոտ պարզապես մարդկային ավելորդ ճարպաշերտի հետ են զուգորդվում։ Ո՞ւր է խստությունն ու պոռթկումը, ո՞ւր է քամահրանքը կյանքի հանդեպ՝ սեփական կամ ուրիշի։  Որտե՞ղ է վայրի «այոն» ու «ոչ»-ը, անպայմանական պարտականությունը։ Ո՞ւր է զինապարտությունը: Ու՞ր է արյան տուրքը։ Որտե՞ղ գտնել մի բան, որին պատկանելը պատիվ լինի մարդու համար։

Հիմա, որ այսքանն ասացի որպես նախապատրաստում, անցնեմ սեփական ուտոպիաս խոստովանելուն։ Ես ջերմեռանդորեն հավատում եմ, որ խաղաղությունը կտիրի, որ կտեսնենք աստիճանական գալուստը որոշակի սոցիալիստական հավասարակշռության (equilibrium)։ Պատերազմի գործառույթի մասին ճակատագրապաշտական տեսանկյունն անհեթեթ է ինձ համար, քանի որ գիտեմ, որ պատերազմներն անում են շատ որոշակի շարժառիթներով, և ինչպես ցանկացած այլ ձեռնարկ, այն ևս ենթակա է ողջամիտ զսպումների և քննադատության։ Եվ երբ տեսնում եմ, որ ողջ պետություններ բանակներ են, իսկ ավերածության գիտությունը մտքի կատարելագործմամբ մրցում է ստեղծող գիտության հետ, ինձ պարզ է դառնում, որ պատերազմն հետզհետե անհեթեթ ու անհնարին է դառնալու իր իսկ հրեշավորությունից։ Չափազանց նկրտումները ստիպված կլինեն իրենց տեղը զիջել ողջամիտ հավակնությունների, և պետությունները պետք է համատեղ հանդես գան դրանց դեմ։ Որևէ պատճառ չեմ տեսնում, թե ինչու սա չպետք է վերաբերվի ինչպես դեղին, այնպես էլ սպիտակ երկրներին[2], և անձկորեն սպասում եմ ապագայի, որտեղ պատերազմական գործողությունները օրենքի ուժով կբացառվեն՝ որպես  քաղաքակիրթ ժողովուրդների միջև անթույլատրելի բան։

Բոլոր այս համոզմունքներս ինձ հաստատապես տեղավորում են հակամիլիտարիստական խմբում։ Սակայն ես չեմ հավատում, որ խաղաղությունը պիտի կամ կարող է մշտապես պահպանվել երկրագնդի վրա, եթե պետությունները, խաղաղաբար կազմակերպված լինելով հանդերձ, չպահպանեն բանակային կարգապահության որոշ հին տարրեր։ Մեկընդմիշտ հաջողված խաղաղության տնտեսությունը չի կարող լինել պարզապես հաճույքի տնտեսություն։ Քիչ թե շատ սոցիալիստական ապագայում, որի ուղղությամբ մարդկությունը կարծես ընթանում է, մենք պիտի դեռ միասնաբար ենթարկենք մեզ այն խստակյացությանը, որ համապատասխանում է այս՝ միայն մասամբ հյուրընկալ երկրագնդի վրա մեր ունեցած իրական դիրքին։ Մենք պետք է ստիպենք, որ նոր եռանդներն ու քաջությունները շարունակեն տղամարդկությունը, որից ռազմական միտքն այդքան հավատարմորեն կառչում է: Մարտական առաքինությունները պետք է մնան ամուր շաղախը։ Անվեհերությունը, փափկամորթության հանդեպ քամահրանքը, անձնական շահի ուրացումը, հրամանին ենթարկումը պետք է մնան այն անկյունաքարը, որի վրա կառուցվում են պետությունները: (…)

Պատերազմի խմբակն արդարացիորեն է պնդում և վերահաստաատում, որ մարտական արժանիքները, թեև սկզբնապես ձեռք են բերվել պատերազմների մրցավազքով, բացարձակ և մնայուն մարդկային բարիք են։ Հայրենասիրական հպարտությունն ու ձգտումն իրենց ռազմական ձևով ի վերջո ընդամենը ավելի ընդհանուր մրցակցային ոգու մասնակի դրսևորումն են։ Նրանք դրա առաջին ձևն են, բայց հիմք չունենք ենթադրելու, որ կլինեն վերջինը։ Մարդիկ այժմ հպարտանում են նվաճող պետություն լինելու համար՝ անտրտունջ զոհելով սեփական անձն ու հարստությունը, եթե դա կօգնի խուսափել հպատակեցվելուց։ Բայց այնպես չէ, որ հայրենիքի այլ կողմեր չեն կարող ժամանակի հետ ու կրթությանն ու համապատասխան ներազդման արդյունքում հպարտության ու ամոթի՝ գրեթե նույնչափ ուժեղ զգացումների առարկա դառնալ։ Ինչո՞ւ չպետք է մարդիկ մի օր զգան, որ որևէ առումով (և ոչ թե՝ հենց պատերազմելու) լավագույն հանրության պատկանելն արժե արյան տուրքի բարձր գինը։ Եվ ինչո՞ւ չպետք է չկարմրատակեն սաստիկ ամոթից, եթե իրենց հանրությունն անարգ լինի որևէ առումով։ Օրըստօրե ավելի մեծ թվով անհատներ այսօր զգում են այդ քաղաքացիական ավյունը։ Ընդամենը կայծը բորբոքելու հարց է, և ժամանակի հետ ողջ բնակչությունը կխանդավառվի, և ռազմական պատվի հին բարոյականության ավերակների վրա կսկսի կառուցվել քաղաքացիական պատվի բարոյականության կայուն համակարգ։ Այն, ինչին համայնքը սկսում է հավատալ, անհատին էլ է տոգորում՝ ասես աքցանի մեջ առնելով։ Մինչ այժմ մեզ այդպես պահել է պատերազմի ֆունկցիան․ սակայն կառուցողական մղումները մի օր կարող են ոչ պակաս հրամայական դառնալ՝ դրդելով մարդկանց ոչ պակաս ծանր բեռ կրել հանուն դրանց։

Թույլ տվեք ասելիքս ավելի կոնկրետ օրինակով ցույց տալ։ Մարդուն չի վրդովում զուտ փաստը, որ կյանքը դժվարին է, և որ մարդը պիտի չարքաշ աշխատի ու տառապի։ Մոլորակային պայմանները մեկընդմիշտ այդպիսին են, ու մենք դա կարող ենք տանել։ Սակայն խորհող մարդուն կարող է վրդովել այն, որ այդքան շատ մարդիկ սոսկ ծննդյան ու հանգամանքների պատահականության բերումով պետք է տեսնեն միայն տառապանք, տաժանակիր աշխատանք, դժվարություն ու ստորադասում, որ պարտադրվել է իրենց ու չպետք է հանգիստ ունենան, մինչդեռ ուրիշները, որ բնականորեն ամենևին ավելիին արժանավոր չեն, կյանքի այս արշավի դառնահամը չեն ճաշակում։ Արդյունքում մեզ բոլորիս պիտի որ մի օր ամոթալի թվա, որ մեզանից ոմանք միայն մաքառում են տեսել, իսկ մյուսները՝ սոսկ տղամարդուն անվայել հեշտություն։ Եթե հիմա, և սա իմ գաղափարն է, ռազմական զինապարտության  փոխարեն լիներ ողջ երիտասարդ բնակչության զորահավաք՝ մի քանի տարով բանակ կազմելու ընդդեմ Բնության, ապա անարդարությունը կնվազեր: (…) Մեր ոսկեզօծած երիտասարդությունը կզորակոչվեր դեպի ածուխի ու երկաթի հանքեր, բեռնատար գնացքներ, դեկտեմբեր ամսին ձկնորսություն անող նավեր, աման ու պատուհան լվանալու, լվացք անելու, ճանապարհաշինության ու թունելներ փորելու, դեպի ձուլարաններ ու հնոցներ, երկնաքերերի ձողակառույցներ՝ իրենց ընտրությամբ, որպեսզի նրանցից դուրս մղվեր մանկականությունը, և նրանք հանրություն վերադառնային ավելի առողջ համակրանքներով ու ավելի սթափ գաղափարներով։ Նրանք վճարած կլինեին իրենց «արյան տուրքը», իրենց ներդրումը կունենային բնության դեմ մարդու հավերժ մարտում, երկրի վրայով այդուհետ ավելի մեծ հպարտությամբ կքայլեին, կանայք ավելի բարձր կգնահատեին նրանց, նրանք ավելի լավ հայրեր և ուսուցիչներ կլինեին հաջորդ սերնդի համար։

Այսպիսի զորակոչումը՝ դրա պահանջն առաջ քաշած հանրային կարծիքի համապատասխան մակարդակով և իր բերած բազում բարոյական պտուղներով, խաղաղ քաղաքակրթության ներքո կպահպաներ այն արիությունը, որի անհետացման համար (խաղաղության հաստատման դեպքում) այդքան անհանգստանում են ռազմամետները։ Մենք պետք է ունենանք ամրություն առանց անսրտության, հեղինակություն՝ հնարավորինս առանց հանցավոր դաժանության, և տաժանակիր աշխատանք, որ կարվի կայտառությամբ, քանի որ ծառայությունը ժամանակավոր է ու չի սպառնում մարդու մնացած ողջ կյանքը փչացնել, ինչպես հիմա է։ Ես խոսեցի պատերազմի «բարոյական համարժեքի» մասին։ Մինչ այժմ պատերազմն է եղել ողջ հանրությունը կարգավարժող միակ ուժը, և քանի դեռ համարժեք այլ կարգապահություն չի կազմակերպվել, կարծում եմ, որ պատերազմը կունենա իր տեղը։ Սակայն առանձնապես չեմ կասկածում, որ սոցիալական էակի սովորական հպարտություններն ու ամոթները, որոշակի աստիճանի հասնելով, ի զորու են կազմակերպելու ուրվագծածս բարոյական համարժեքը կամ թե մեկ ուրիշը, որը նույնքան արդյունավետ կլինի տեսակի արիությունը պահպանելու գործում։ Սա ընդամենը ժամանակի և հմուտ քարոզչության հարց է, և անելիքն է կարծիք ձևավորող այրերի, ովքեր կօգտվեն պատմական առիթներից։

Բնավորության մարտական տիպը կարելի է կրթել և առանց պատերազմի։ Պատվի ու անշահախնդրության պակաս չկա ոչ մի տեղ։ Քահանաներն ու բուժաշխատողներն ինչ-որ առումով կրթվել են այդպիսին լինել, և բոլորս էլ կարող էինք որոշ չափով զգալ դրա հրամայականը, եթե մեր աշխատանքն ընկալեինք որպես պարտադիր ծառայություն պետությանը։ Մենք պետք է պատկանենք, ինչպես զինվորներն են պատկանում բանակին, և դրանից մեր պատիվը կբարձրանա։ Եվ մենք կկարողանայինք լինել աղքատ՝ առանց նսեմացված լինելու, օրինակ՝ ինչպես բանակի սպաները հիմա։ Այսուհետ միայն մեկ բան է հարկավոր․ քաղաքացիական խառնվածքը խանդավառել այնպես, ինչպես մինչ այժմ պատմությունը բորբոքել է ռազմական խառնվածքը։ Հերբերտ Ուելսն, ինչպես միշտ, տեսնում է առանցքայինը․ «Շատ առումներով,- ասում է նա,- ռազմական կազմակերպումը բոլոր գործունեություններից ամենախաղաղն է։ Երբ ժամանակակից մարդը փողոցից, բարձրագոչ ու անազնիվ գովազդից, վազքից, խարդախությունից, չստացված առևտրից և անկայուն աշխատանքից ոտք է դնում դեպի զորանոց, նա ոտք է դնում դեպի ավելի բարձր սոցիալական հարթություն, դեպի ծառայության, գործակցության և շատ ու շատ ավելի պատվաբեր մրցակցության մթնոլորտ։ Այստեղ գոնե տղամարդիկ դուրս չեն շպրտվում աշխատաշուկայից և փչանում միայն այն պատճառով, որ նրանց համար օրվա անմիջական գործ չկա։ Նրանց վարժեցնում, ուտացնում և մարզում են ավելի լավ ծառայության համար։ Այստեղ, վերջապես, մարդն առաջխաղացում է ունենում ոչ թե ինքնասպասարկման, այլ ինքնամոռացության համար։ Եվ տեսեք, թե ինչ նկատելի է մեթոդների և սարքավորումների արագ ու կայուն զարգացումը նավատորմում և ռազմական գործում՝ համեմատ հետազոտության այն նվազ ու անկանոն մասնավոր հատկացումներին, որ արվում են նորարարությամբ ու գիտական տնտեսությամբ կարճատեսաբար շահ պոկելու համար։ Չկա ավելի ապշեցուցիչ տարբերություն, քան այն, որ նկատում ես քաղաքացիական կյանքի հարմարությունների առաջընթացի (որը գրեթե ամբողջությամբ ապավինել են առևտրականներին) և վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում ռազմական գործիքակազմի կատարելագործման միջև։ Այսօրվա կենցաղային սարքերն, օրինակ, շատ քիչ են տարբերվում հիսուն տարի առաջ եղածներից։ Այսօրվա տունը դեռ գրեթե նույնքան վատ է օդափոխվում, վատ ու ծախսատար է ջեռուցվում և նույնքան անշնորհք է դասավորված ու կահավորված, որքան 1858թ․ տունը։ Երկու հարյուր տարի առաջվա տները դեռևս տանելի բնակատեղեր են․ մեր կենսամակարդակը քիչ է բարձրացել։ Փոխարենը՝ հիսուն տարի առաջվա հրազենը կամ ռազմանավը անհամեմատ է զիջում այժմյաններին թե՛ հզորությամբ, թե՛ արագությամբ, թե՛ հարմարությամբ։ Այսօր այդ հինավուրց իրերը ոչ ոքի պիտանի չեն»։

Ուելսն ավելացնում է, որ կարգի ու կարգապահության հասկացությունները, ծառայելու և նվիրումի, մարզվածության, անսահման ճիգի և համընդհանուր պատասխանատվության ավանդույթը, որոնք այսօր եվրոպական ազգերին սովորեցնում է զինապարտությունը, մշտական ձեռքբերում կմնան, անգամ երբ վճռական խաղաղությունը տոնող հրավառություններում օգտագործված լինի վերջին զինամթերքը։ Ես ևս հավատում եմ։ (…) Իմ ուտոպիայի համար անհրաժեշտ է հանրային կարծիքի շատ ավելի փոքր փոփոխություն, քան այն տարբերությունը, որն ընկած է Հենրի Սթենլիի արշավախմբին Կոնգոյում կանիբալիստական «մի՛ս, մի՛ս» զինակոչով հետապնդող սևամորթ ռազմիկների հոգեկերտվածքի և ցանկացած քաղաքակիրթ ազգի «հրամանատարական կազմի» միջև։ Այդ հեռավորությունը կամրջվել է պատմության ընթացքում․ իմ պատկերացրած փոփոխությանը կարելի է հասնել շատ ավելի հեշտությամբ։

[1] Թարգմանությունը՝ Սոնա Մանուսյանի, ըստ՝ James, W. (1910). The Moral Equivalent of War․ McClure’s Magazine, № 35. P. 463–468.

[2] Հավանաբար նկատի ունի Արևմուտքն ու Արևելքը՝ բնակչության ռասաների իմաստով։

Նկարը՝ exploringyourmind.com կայքից։