Ֆեմինիզմի պատմական զարգացումները

Ֆեմինիզմը տարբեր շարժումների նման ունի բազմակողմանի տեսություններ: Կախված ժամանակաշրջանից, երկրից, սոցիալական, տնտեսական, քաղաքական վիճակից՝ տարբեր ձևեր է ստացել։ Ֆեմինիզմը իր տարբեր դրսևորումներով ելնում է ընդհանուր հավատից, որ մարդիկ` մասնավորապես կանայք և տղամարդիկ ունեն հավասար հնարավորություններ և փորձում է տարբեր ոլորտներում վերականգնել այդ հավասարությունը, որը շատ անգամ պատմական ընթացքում նվազել է:

Ֆեմինիզմը զարգացել է ալիքներով։ Պայմանականորեն առանձնացվում են առաջին, երկրորդ և երրորդ ալիքները: Հիմա ավելի շատ «հետ-երրորդ» ալիքի մեջ ենք, որը դեռևս կոնկրետ սահմանված չէ։

Առաջին ալիքը սկսվեց լիբերալ ֆեմինիստական շարժումով, որը կենտրոնացած էր կանանց քաղաքական՝ ընտրելու իրավունքի վրա: Այստեղ խոսքը 19–րդ դարի և 20–րդ դարի սկզբի սուֆրաժիստների մասին է։ Արդեն 1790-ական թթ–ին երկու կարևոր գրություններ էին տպվել։ Առաջինը Մերի Ուոլսթոնքրաֆթի (Mary Wollstonecraft) «A Vindication of the Rights of Woman» աշխատանքն էր (խմբ. հայերեն՝ «Ի պաշտպանություն կնոջ իրավունքի», 1792)։ Այստեղ կանանց իրավունքների բրիտանացի պաշտպանը փորձում էր Անգլիայում ներմուծել կանանց համար հավասար իրավունքների դիսկուրսը՝ ներառելով ընտրելու, սեփականություն ունենալու իրավունքը և այլն։ Երկրորդը Օլիմպիա դե Գուժի դեկլարացիան էր, որ նա գրեց Ֆրանսիայում գրեթե մի տարի տարբերությամբ։ Ֆրանսիայում այդ գրությունը բերեց առաջին շարժումը։ Այս աշխատանքները հարթակ պատրաստեցին 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի առաջին ֆեմինիստական ալիքի համար, և կանայք սկսեցին խմբվել ընտրության իրավունքի շուրջ:

Երբ քաղաքական իրավունքը նվաճվեց, 1960-ական թթ–ին առաջ եկավ շարժման երկրորդ ալիքը։ Մինչ երկրորդ ալիքին հասնելը, տեղի ունեցան որոշ փոփոխություններ այլ շարժումներում՝ օրինակ, քաղաքացիական իրավունքների շարժումներում, նաև սկսվեց խոսվել սեռական հեղափոխության մասին: 1960թ.-ին առաջին անգամ օրենքով ընդունվեց հակաբեղմնավորիչ հաբը՝ քաջալերելով կանանց օգտվել սեռական հավասարությունից։ Հակաբեղմնավորիչ հաբը սեռական հեղափոխության սկիզբն էր՝ օրենքի առումով կարևոր պահ, որի վրա կանայք հիմնվեցին հետագայում խոսելով աբորտի իրավունքի մասին: Այդ շրջանում կարևոր ֆեմինիստներ առաջ բերեցին որոշ տեսական հարցեր ինչպես, օրինակ, Սիմոնա Դը Բովուարը, ով խոսեց կանանց օտարացման և մայրության մասին:

Ֆեմինիստական երկրորդ ալիքի ժամանակ ձևակերպվեց «the personal is also political» («անձնականը նաև քաղաքական է») արտահայտությունը, որը հռչակում է, որ այլևս չկա տարբերություն անձնականի և հանրայինի միջև։ Այսինքն՝ սեռականությունը, մայրությունը սկսեցին դիտվել իբրև հասարակական կարգից և համակարգից բխող խնդիրներ, որոնք բերում են կանանց ճնշվածության: Երկրորդ ալիքը, հիմնվելով անձնականի և քաղաքականի հարթությունների վրա, բավականին ուժեղ էր մինչև 80-ական թթ.–ները: Հետագայում դրան միացան նաև միասեռականների շարժումը, queer (խմբ. հայերեն՝ «տարօրինակի») շարժումը՝ միաժամանակ փոփոխվելով և ներառելով identity politics-ը (խմբ. հայերեն՝ ինքնության քաղաքականությունները)։ Այդ երկրորդ շարժման վերջում միացան մի խումբ կանայք, ովքեր կրում էին ոչ միայն սեռով և գենդերով պայմանավորված անիրավությունը կամ ճնշումը, այլև ռասսայով, դասակարգով, երկրով պայմանավորված խտրականությունը։ Իրենք սկսեցին քննադատել այսպես կոչված արևմտյան ֆեմինիզմը, որը չէր ներառում այս ասպեկտները: Առաջ եկան աֆրոամերիկացի ակտիվիստներ, օրինակ, Բել Հուքսը, Էնջելա Դեյվիսը և ուրիշներ, ովքեր սկսեցին խոսել իրենց կյանքից՝ ասելով. «Ես կին եմ, ես ֆեմինիստ եմ, ես մայր եմ, ես միայնակ մայր եմ և լեսբի եմ միևնույն ժամանակ»։ Սկսեցին գրել, դասավանդել այդ հարցերի շուրջ, և փորձեցին նույնիսկ ֆեմինիստ բառը մի քիչ իրենցը դարձնել: Ալիս Ուոքերը առաջ բերեց «womanist» բառը, քանի որ աֆրոամերիկացի կանայք միմյանց «woman» (խմբ. հայերեն՝ կին) էին ասում։ Իր գրություններից մեկը, որը շատ կարևոր է, կոչվում է «My grandmother’s garden», որտեղ նա գնում է իր մեծ մոր անցյալ, ով ստրուկ էր եղել, և բերում է անցյալի փորձառությունը դեպի անհավասարության դիսկուրս:

Երրորդ ալիքը թեմաների առումով ավելի բազմազան էր: Մի կողմից քննադատվում էր պոռնոգրաֆիան, մարմնավաճառությունը՝ իբրև կանանց շահագործման ձևեր կապիտալիզմի կողմից, և մյուս կողմից էլ կային «սեքսպոզիտիվ» ֆեմինիստները, ովքեր մտածում էին, որ դա ընտրություն է, դրանից ծագեց sex worker-ների (սեքս-աշխատողների) իրավունքները և այլն:

Ֆեմինիստական շարժումն առհասարակ ձևավորեց կարևոր մոդել, որից այլ շարժումներ ևս օգտվեցին։ Այն ազդեց հիերարխիայի վրա՝ նույնիսկ շարժումների ներսում կոտրելով այն: Այս մոդելը ենթադրում էր ձևավորել խմբավորումներ, որոնք կաշխատեն ըստ թեմաների և ըստ կարիքների, ինչը երբեմն չի ընկալվում այլոց կողմից։ Կան ռադիկալներ, կան լեսբիներ, կան սոցիալիստ ֆեմինիստներ։ Այսինքն՝ ֆեմինիստական շարժումներում պարտադիր չէ մեկ լիդեր կամ մեկ շարժում ունենալը։ Շատ անգամ մեկ, երկու, երեք այսպես ասած համախմբող կանայք են լինում շարժումներում, ովքեր առաջ են բերում իրենց կյանքից, իրականությունից բխած առանձին խնդիրներ։

1980-ականներից հետո, որ համարվում են երկրորդ ալիքի վերջը, ֆեմինիզմը սկսեց փոքր–ինչ թուլանալ, բայց 1990-ական թվականներին մի ալիք բարձրացավ՝ ինքնության քաղաքականությունների վրա հիմնված, և խորացավ հետազոտական ու գիտական ոլորտներում։ Ըստ էության, ֆեմինիզմը մտավ ակադեմիական հաստատություններ: Նույն երրորդ շրջանում էր, որ առաջ եկան ֆեմինիստական շատ այլ ճյուղեր, օրինակ՝ պոստմոդեռն ֆեմինիզմը կամ տրանսֆեմինիզմը։ Վերջինս ներառում էր տրանսգենդերներին, ովքեր հաճախ ֆեմինիստական շարժումներից դուրս էին մնում, չէին ընդունվում իբրև կին և շարժման մասնակից, բայց այս ժամանակ նրանք էլ սկսեցին խոսել, դառնալ տեսանելի։ Սա կապված էր գեյերի և լեսբիների իրավունքների առաջխաղացման հետ։

Ուրեմն սկսած երկրորդ ալիքի վերջից և երրորդ ալիքի ընթացքում ֆեմինիստական պայքարը շատ ավելի բազմակողմանի դարձավ, և մինչև հիմա կան քննադատություններ այն տեսանկյունից, թե միասնականություն չկա, բայց իրականում դա հենց ֆեմինիզմի բերած նորույթն է շարժումներում։

Տեքստը գրվել է «Հասարակագիտական տեսություն և պրակտիկա հանուն քաղաքացիական զարգացման» ծրագրի շրջանակներում «Ինչ է ֆեմինիզմը» քննարկման վրա։ Քննարկումը վարել է Լարա Ահարոնյանը։ Քննարկումն ամբողջությամբ կարող եք դիտել այստեղ։