Պատերազմը կնոջ դիտանկյունից․ «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի մասին

Նախաբան վերջաբանի մասին

Հոդվածը ՀՀ վարչապետի տիկին Աննա Հակոբյանի նախաձեռնած «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի և դրանով հանրային դաշտում խաղաղության շուրջ վերաբացված խոսակցության առանձնահատկության մասին է՝ համադրված հայ իրականության տարբեր ժամանակների կին գործիչների խաղաղաշինական ջանքերի պատմությունների հետ։ Հոդվածի վրա աշխատանքը սկսվել էր արշավի սկզբնավորմանը զուգահեռ։ Թեմայի ընտրությունը, ուսումնասիրության ուղենիշները, տեքստի շարադրանքի համահեղինակային խմբագրական աշխատանքն իրականացրել է Աննա Ժամակոչյանը` հեղինակ Մարիամ Խալաթյանի հետ համատեղ։ Աշխատանքը գրեթե պատրաստ էր, երբ արշավը, որ Ղարաբաղյան հակամարտության հաղթահարմանն աջակցելու նպատակն ուներ, բախվեց իրեն ծնած արհավիրքին՝ իրական պատերազմական գործողություններին։ Վերստին թեժացած պատերազմը հետաձգեց հոդվածի հանրայնացումը՝ այդ համատեքստում դրա հրապարակումը դարձնելով ժամանակավրեպ։ Սակայն թե՛ պատերազմի ընթացքում Աննա Հակոբյանի գործունեության փոխակերպումը, թե՛ պատերազմից հետո արշավի սառեցումը, ինչպես նաև խաղաղության հաստատման գործում կանանց դերի շուրջ շարունակվող քննարկումներն արշավին հետահայաց անդրադառնալու և այն վերանայած հրապարակելու հիմք դարձան։ Այս փուլում հոդվածի խմբագրումն իրականացրեց Արփի Մանուսյանը։ Այսպիսով՝ հոդվածը ներկայացնում ենք վերանայված խմբագրումներով (նշելով, թե արշավի որ խոցելի կողմերը թույլ չտվեցին պահպանել դրա խաղաղասիրական առանցքը) և լրացված հատվածներով (ընդգրկելով նկատառումներ պատերազմական և հետպատերազմական շրջանում արշավի փոխակերպումների մասին)։    

Լինել լսված

«Այն ժամանակ մեզ չէին լսում, պատերազմը շարունակվում էր, աճում էր զոհերի, ռազմագերիների և պատանդների թիվը»^[1],- այս բառերով է Արզու Աբդուլաևան նկարագրում իրադրությունը 1990-ականներին՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ընթացքում,  երբ ինքն ու իր գործընկերը Հայաստանից՝ Անահիտ Բայանդուրը, սկսեցին հոգ տանել պատերազմի հետևանքով գերված մարդկանց ճակատագրերի մասին։ Այդ ժամանակ, ինչպես և դրանից առաջ ու հետո, այս կանանց (և առհասարակ՝ խաղաղության շուրջ ասելիք բերող կանանց) ձայնը լսելի չէր։ Անկախ դրանից, իրենց աջակիցների օգնությամբ և համատեղ ջանքերով, այս երկու կանայք Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի տարիներին նպաստեցին ադրբեջանական և հայկական կողմերից շուրջ 500 մարդու գերությունից ազատվելուն։ Քայլն արժանացավ ուշադրության ու մրցանակի՝ բնավ ոչ տեղական կամ տարածաշրջանային^[2]։ Արզու Աբդուլաևան այդ տարիներից մինչ օրս Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի ադրբեջանական կոմիտեի նախագահն է Ադրբեջանում, իսկ Անահիտ Բայանդուրը, լինելով Հայաստանում նույնանուն կազմակերպության համանախագահը, երկրի Գերագույն խորհրդում (Խորհրդարանում) կառավարող ուժի՝ ՀՀՇ խմբակցության պատգամավոր էր։ Այս կանանց զբաղեցրած դիրքերը և գործադրած ջանքերը բավարար էին, որպեսզի շուրջ 500 մարդու կյանքում դրական բեկում մտներ։ Բայց միայն՝ 500։

Արզու Աբդուլաևան և Անահիտ Բայանդուրը, ինչպես և ժամանակի շատ ակտիվ կանայք համոզված էին, որ պատերազմով հակամարտությունը չի ավարտվի։ Հիմա էլ՝ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո, ակնհայտ է, որ պատերազմով հակամարտությունը չավարտվեց`մարդիկ խաղաղություն են ուզում (որքան էլ տարբեր լինեն խաղաղության պատկերացումները)։

Պատերազմելու, թե չպատերազմելու որոշումները սովորաբար (և սովորական) կանայք չէ, որ կայացնում են։ Նրանք հայտնվում են պատերազմի թիրախում, այն էլ՝ նախասահմանված «առանձնաշնորհյալ» դերում՝ լինի սրբացված օբյեկտ, սպասարկու օժանդակ մարմին, թե թշնամուց խլված ավար։ Կանայք անցնում են պատերազմների ծանր ընթացքի միջով, կրում են դրանց հետևանքները, դառնում հարձակման ու պաշտպանության թիրախ։ Կանայք փորձառում են և՛ իրենց, և՛ իրենց երեխաներին ու խնամառության տակ գտնվող ծերերին բաժին ընկած զրկանքները, զինվորական, թե քաղաքացիական տղամարդկանց բաժին հասած նեղությունների բազմակի բեռը։ Կանայք դառնում են ապագա զինվորի ծնող, (զոհված) զինվորի մայր, զինվորականի կին և աջակից, սեռական շահագործման զոհ, խնամող բուժքույր, թիկունքում հենարան ու տան տնտես, քաջալերող, մխիթարիչ, ծնվելիք ապագա զինվորի մայր, իսկ երբեմն՝ տղամարդու հետ  կողք կողքի պատերազմող հերոս, որին հետպատերազմյան շրջանում, սակայն, հիմնականում կանտեսեն։ Կանայք պատերազմների ժամանակ պատասխանատու են բոլորի համար․ առանձնանում են ճգնաժամային իրավիճակներում տոկունությամբ և արագ որոշում կայացնելու ունակությամբ՝ թեև այդ որոշումները հաճախ չեն ներառում հենց այդ կանանց ցանկությունները (պատերազմական գոտում մնալու կամ հեռանալու)։ Նրանք առաջնորդվում են ամուսինների «հրամաններով», հարմարվում են երեխաների պահանջներին՝ մի կողմ դնելով իրենց ցանկությունները ու կարիքները^[3]։

Սինթիա Էնլոուի խոսքով՝ «Զինվորական համակարգերը զգում են կանանց կարիքը, բայց այնպես, որ կանայք իրենց պահեն «կին» գենդերին պատշաճ։ Իսկ դա մշտական վերահսկողություն է պահանջում (…) Ահա սա է ապշեցուցիչ կերպով բացահայտվում այն կանանց փորձառություններում, որոնց զինվորականությունն օգտագործել է որպես մարմնավաճառներ, բռնաբարության զոհեր, ամուսիններ, այրիներ, հասարակական աշխատողներ, բուժքույրեր, զինվորներ, պաշտպանության աշխատակիցներ ու մայրեր» (Էնլոու, 2018):

Պատերազմական իրավիճակներում և ընդհանրապես՝ ռազմատենչության պրոպագանդայի արդյունքում, հակառակորդ երկու կողմերում էլ «թշնամին» ընկալվում է որպես «ոչ տղամարդկային»՝ մասկուլինությունը կորցրած, իսկ կանայք պիտակավորվում են որպես «ազգի մայրեր», որոնք պարտավորված են նոր սերունդներ տալ, զինվորներ ծնել և հոգ տանել բոլորի մասին, երկրի մասին, քանի դեռ տղամարդիկ պատերազմում են։ Շատ դեպքերում պատերազմից հետո հենց այս նույն կանայք են, որ մոռացության են մատնվում^[4]:

Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը նորից ամրապնդեց կանանց վերագրված դերերը՝ հազարավոր կանայք կորցրին իրենց ամուսիններին, որդիներին, եղբայրներին և հայտնվեցին քաղաքական և հանրային շահարկումների թիրախում՝ պարբերաբար լսելով, թե ինչպես է պետք «ճիշտ» սգալ անձնական ողբերգությունը։

Նախասահմանված այդ դերերի շարքից շատերը նախկինում մեծ մասամբ կանանց հասանելի չէին (օրինակ՝ զինվոր, ռազմական բուժքույր) և անգամ մեկ դար կամ դարուկես առաջ սեռերի հավասարության նպատակով դրանց ձգտելն  առաջադիմական քայլ էր դիտվում։ Հանրային կյանքում կանանց առաջխաղացման համար պայքարող որոշ կին գործիչներ խրախուսում էին իրենց դասակիցներին՝ թեև ռազմականացված, բայց որոշակի ակտիվ դերակատարում շնորհող կարգավիճակներ ստանձնել՝ դրանցում տեսնելով կանանց ազատագրումը փակ ներտնային, ծանրաբեռնված, լռակյաց կյանքի չորս պատերից կամ զուտ քաղքենիական կյանքի սպառողական նեղ միջավայրից։

20-րդ դարի սկզբին ռազմի գործում կանանց այսպիսի դերակատարության ջատագով հայ կին գործիչներից էր, օրինակ, պոլսահայ հրապարակախոս, մանկավարժ Մարի Բեյլերյանը (1877-1915)^[5]։ Նա իր «Դէպի վեր» (1914) աշխատության «Կնոջ ազդեցությունը․ պատերազմը և կիները» բաժնում անդրադառնում է այս հարցերին՝ կանանց կոչ անելով պատերազմի ժամանակներում ըմբռնել և գտնել իրենց առանձնահատուկ դերը (Պէյլէրեան, 1914)։ Մարի Բեյլերյանը կրթական, լրագրողական, խմբագրական գործունեության ողջ ընթացքում փորձել է կանանց լսելի դառնալու առիթներ և հնարավորություններ ստեղծել՝ ինչպես ընտանեկան կյանքի կազմակերպման մեջ, այնպես էլ հանրային կյանքում կանանց մասնակցությունը բարձրացնելու համար։

Պատերազմի քննադատության մեջ Մարի Բեյլերյանը կարևորում է մարդկանց ազատության և ինքնապաշտպանության իրավունքը: Նա խստորեն դատապարտում է պատերազմը և համարում, որ կանայք պատերազմից ամենաշատը  տուժողներն են։ Նրա մեկնաբանմամբ, աշխարհում պատերազմների միակ պատճառն այն է, որ պետությունը բռնանում է մարդկանց իրավունքների  վրա և ձախողում բնակչության շրջանում արդարության հաստատման հարցը: Բեյլերյանը շատ հստակ է այս հարցում․ պետության աշխատանքն է ապահովել իր քաղաքացիների բարեկեցության, նրանց շրջանում արդարության հաստատումը, որպեսզի մարդիկ ուրիշների հանդեպ բռնություն չգործադրեն, և պատերազմ չլինի։ Քանի որ պետությունը սա չի անում խաղաղ ճանապարհով, քաղաքացիներին այլ հնարավորություն չի մնում, քան պայքարել սեփական իրավունքների և արդարության համար։ Մարի Բեյլերյանը կարծում է, որ ուժ և իշխանություն փնտրող պետությունները պետք է հրաժարվեն աշխարհը կառավարելու իրենց հավակնություններից և կենտրոնանան մարդկանց երջանիկ և բարեկեցիկ կյանքի համար պայմաններ ստեղծելու վրա^[6]։ Նա չի ռոմանտիկացնում խաղաղության գաղափարը։ Այն շատ հստակ է` խաղաղության համար պետք է կռվել^[7]։ Պատերազմի ժամանակներում, ինչպես կարծում է Մարի Բեյլերյանը, կինը պետք է ծառայի պատերազմի օրակարգին։ Կնոջ յուրահատուկ դերը նա տեսնում է տղամարդկանց «համոզելու» մեջ։ Բեյլերյանը շեշտադրում է որոշում կայացնողների՝ տղամարդկանց վրա կնոջ «անդիմադրելի ազդեցության» կարողությունը, դրա մոտիվացնող նշանակությունը, գնահատում «այրերուն հավասար քաջությամբ կռվելը», «հերոսական հոգին», որով նրանք տղամարդկանց հետ կողք կողքի պատերազմել են անցյալում.

«Ալանաց գեղեցիկ օրիորդը, Սաթենիկ, յաջողեցաւ իր անուշ լեզուին ազդեցութեամբ համոզել հպարտ Արտաշէսը որ ազատէ իր եղբայրը գերութենէ (…): Եւ կիները ըմբռնած ըլլալու էին իրենց այդ խորունկ եւ անդիմադրելի ազդեցութիւնը, քանի որ իրենք կ՚ոգեւորէին, կը խրախուսէին իրենց ամուսինները, եղբայրները, զաւակները պատերազմի ատեն։ (…) ։ Եւ Հարաւային Ամերիկա, Ամազոնի եզերքներուն վրայ եղան կիներ՝ որոնք այրերու հաւասար քաջութեամբ գիտցան պատերազմիլ, եւ որոնք կոչուեցան Ամազոն, հին առասպելական անունով։ Ամենէն հին դարերու եւ նոյնիսկ ներկայ ժամանակակից պատմութիւնը մեզ կուտայ անհերքելի ապացոյցները կնոջ հերոսական հոգիին։ Դեռ շատ հեռու չէ այն ժամանակը երբ նշանաւոր Իտալացի՝ հայրենասէր Կարիպալտիի կինը՝ Անիթա, իր ամուսնոյն հետ կողք կողքի պատերազմելով, անոր գլխուն վրայ կախուած հազարաւոր վտանգները բաժնելով ապրեցաւ։ Անիկա մխիթարիչ հրեշտակը կ՚ըլլար պատերազմի մէջ մեռնողներուն, քրոջ մը գուրգուրանքով կը դարմանէր վիրաւորեալները, ամենուն եւ ամէն տեղ կը հասնէր, եւ ինքն ալ մեռաւ վերջապէս յոգնութենէ ու զրկանքէ»

(Պէյլէրեան, 1914):

Ոչ միայն Մարի Բեյլերյանի խոսքը, այլև հենց իր կյանքը պատերազմի և դրա ընթացքում  ու դրա հետևանքով սանձազերծված ներքին բռնությունների կնիքը կրեց․ նա հայ մտավորականների շարքում էր, որոնք դարձան Ցեղասպանության զոհ։ Թերևս ի տարբերություն տղամարդ մտավորականների՝ Մարի Բեյլերյանը դարձավ նաև մոռացության զոհ՝ հայ հաստատված մշակույթի համար մինչ օրս մնալով չբացահայտված։

Այլ կերպ էր սահմանում կնոջ դերակատարումը հենց այս նույն շրջանում և նույն համատեքստի առնչությամբ (միաժամանակ՝ ֆրանսիական իրականությանն իր կենսափորձով ծանոթ) մեկ այլ հայ կին գործիչ, գրող Զապել Եսայանը (1878-1943)։ 1911 թվականին նա Նյու Յորքում լույս տեսնող Արագած պարբերականում հրատարակում է հոդվածների շարք կնոջ հարցի, կնոջ հասարակական դերի, այդ թվում՝ խաղաղության հարցում կանանց դերի մասին։ «Կինը խաղաղության համար» հոդվածում Զապել Եսայանը, անդրադառնալով հատկապես Ֆրանսիայում կնոջ դերին, գրում է, որ կինն ի բնե խաղաղասեր է, և ինքն ընտրել է կնոջ ու մոր դաստիարակչի դերով սերունդներին խաղաղություն տարածելու ճանապարհը։ Զապել Եսայանը գրում է, որ կինը, իբրև մայր և քույր, իր բնույթով դեմ է կռվին ու պատերազմին, և տղամարդկանց նման՝ կինը չի տարվում իշխանության փառքով, բռնությունը անհաշտ է կնոջ էությանը, խառնվածքին (Եսայան, 1911)։ Մարի Բեյլերյանի պես, Զապել Եսայանն էլ կարծում էր, որ եթե կանայք ներգրավվում են պատերազմական գործողություններում, ապա դա ինքնապաշտպանական մղումով է։

Կանանց գործունեության մեջ խաղաղության համար պայքարին ընդգծված տեղ էր տրամադրում հայկական համատեքստին առնչվող մեկ այլ կին գործիչ՝ Լյուսի Թումայանը (1890-1940)։ Ծագումով շվեյցարացի էր և, մինչ իր հայ ամուսնու՝ Կարապետ Թումայանի հետ հայկական ջարդերի ընթացքում Անգլիա գաղթելը, ապրում և գործում էր Օսմանյան կայսրությունում։ Թումայանը այն կին գործիչների հիմնած միջազգային շարժման մասն էր, որ դեռևս 19-րդ դարի կեսերից խաղաղության հարցը կնոջ կարևոր դերակատարման ոլորտներից էր համարում։ Կանանց ընտրական իրավունքի միջազգային դաշինքի (International Woman Suffrage Alliance) Jus Suffragii (Քվեի իրավունք) պաշտոնական պարբերականում 1914-ին (արդեն սկիզբ առած Առաջին համաշխարհային պատերազմի օրերին) տեղ գտավ Լյուսի Թումայանի կոչը՝ «Մանիֆեստ` ուղղված բոլոր երկրների կանանց»։ Նա առաջարկում էր կանանց շաբաթական հանդիպումներ կազմակերպել, որոնք պետք է ընթանային մինչև ապահով խաղաղության հաստատումը. «Պատերազմը տղամարդակերտ է, կինը պետք է չեղարկի այն» (Liddington, 1989, 91)։ Լյուսի Թումայանն առաջարկում էր հանդիպումները սկսել աղոթքով, շարունակել աստծուն և կառավարություններին հորդորով՝ կարճելու անհանդուրժելի չարիքն ու մեղքը և ապավինել իրավարարությանը․ «Մենք դա կանենք որպես մարդկության մայրեր՝ որպես ողջ մարդկային ցեղի քույրեր» (Liddington, 1989, 91)։ 1915-ին Լյուսի Թումայանն իր այս կոչը հղում է Հաագայի կանանց միջազգային կոնֆերանսին՝ այնտեղ ներկայացնելով Հայաստանը.

«Սիրելի քույրեր՝ բոլոր երկրների։ Մինչ մեր հարգարժան զինվորները խիզախորեն գնում են ճակատ, և մինչ մենք տանը անում ենք՝ ինչ կարող ենք վիրավորների և տուժածների համար, դեռևս կա ավելի կարևոր անելիք, որի մասին կարծես ոչ ոք չի մտածում, և ինչը շատ հատուկ ձևով նաև համապատասխանում է կնոջ հանգստացնող և սիրող ազդեցությանը։ Այդ անելիքն է կանխե՛լ մեր սիրելի զինվորների վիրավոր դառնալը։ Եվ այդ անելիքն է աշխատել, այն էլ՝ միջազգայնորեն, ի շահ Եվրոպայում ապագա խաղաղության հաստատման»

(Moynagh, Forestell eds. (2012)։

Ավելի քան մեկ դար առաջ՝ համընդհանուր աղետի օրերին, այս կանայք փորձում էին լսելի դառնալ, և որ կարևոր է` ասելիք ձևակերպել կնոջ դերի ու անելիքի շուրջ, մի դեպքում՝ պատերազմում հաղթանակելու հարցում որոշում կայացնող տղամարդկանց վրա ազդեցության երկրորդային դերով, մյուս դեպքում՝ զուտ կանանց համախմբման միջոցով խաղաղության տարածումը  խթանող ծիսական միջոցառումներով։ Այս տարբերությամբ հանդերձ՝ երկու մոտեցումն էլ ֆեմինիստական առաջին ալիքի գործիչներին բնորոշ պատկերացումներն են կնոջ մասին, որի դերակատարումը մնում է տղամարդկային հասարակության բարեփոխման սահմաններում։ Այս մոտեցումը հետագայում կքննադատվի, կմերժվի, երբեմն կհամալրվի, իսկ երբեմն անգամ կվերարտադրվի այլ սերնդի ֆեմինիստների ու կին գործիչների կողմից։

Կանայք մտածում ու խոսում են պատերազմում կնոջ (ռոմանտիկացված) դերի, բանակում կանանց ներգրավվածության կամ, ընդհակառակը, պատերազմի մերժման, բանակային համակարգի փոփոխման ու խաղաղության համար պայքարի մասին նաև ժամանակակից Հայաստանում՝ հատկապես 1990-ականներին վրա հասած Ղարաբաղյան  հակամարտության բերումով։ Նրանցից ոմանք (հատկապես՝ ծանր պատերազմական թեժացումների շրջանում) փորձել են միավորվել, ձայն բարձրացնել, սահմանել սեփական անելիքը՝ փոխակերպելու իրենց և իրենց հասարակություններին, երկրներին հասած պատմաքաղաքական հիմնախնդիրը՝ հիմնականում գործելով քաղաքացիական ինքնակազմակերպ նախաձեռնությունների և հասարակական կազմակերպությունների շրջանակում։

Շատ ավելի հազվադեպ է, սակայն, որ պատերազմի հաղթահարման հարցը օրակարգային է դարձել իշխող վերնախավը ներկայացնող կամ դրան առնչակից կին գործիչների համար։ Այս ճանապարհին խաղաղության հաստատման ջատագով կանայք լուսանցքում հայտնվելու, թշնամական ու ծաղրական վերաբերմունքի, դավաճանի պիտակների և ֆիզիկական հարձակումների արժանանալու վտանգի տակ են հայտնվել մշտապես․ թե՛ 1990-ականներին, թե՛ առավել ևս պատերազմական տարիներին հաջորդած քաղաքական շրջադարձի (1998) հետևանքով, երբ որպես իշխող ճշմարտություն՝ սկսեց տարածում ստանալ ռազմատենչ գաղափարաբանությունը, թե՛ հիմա՝ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո։ Եթե 1992-ի պատերազմի թեժ օրերին Ադրբեջանի և Հայաստանի կին գործիչները դեռևս կարող էին փոխադարձ այցելություններ իրականացնել, ապա 2000-ականների կեսերից  փոխայցերը գրեթե անհնարին են դառնում և իրականացվում են որևէ երրորդ երկրում:  Այս դրության մասին է հուշում նաև Արզու Աբդուլաևայի՝ 2011 թ․ ցավակցական նամակը Անահիտ Բայանդուրի մահվան առիթով, որում նա պատմում է 1992-ին Անահիտ Բայանդուրի՝ Բաքու կատարած այցի մասին՝ ինքն արդեն անձնապես Երևան ժամանելու հնարավորություն չունենալով․

«Մեր առաջին համատեղ ակցիան պատերազմի թեժ օրերին միմյանց երկրներ այցելությունն էր` Անահիտը` Բաքու, ես` Երևան: Ես հիշում եմ, թե ինչպես 1992 թվականի օգոստոսին, ժամանելով Բաքու իմ հրավերով, նա սկսեց իր ելույթը ադրբեջանական լսարանի առջև: Նա հանգիստ ձայնով ասաց. «Ես եկել եմ, որպեսզի ասեմ` բարև ձեզ»։ Հետո նա բացատրում էր, որ եկել է, որպեսզի ապացուցի, որ մեր ժողովուրդները թշնամիներ չեն, չեն կարող լինել այդպիսին, որ մեզ միմյանց հետ շատ բան է կապում: Դահլիճը լսում էր նրան: Ոմանք հարգանքով և հիացմունքով էին լսում նրան, մյուսները փորձում էին նրա ելույթում սխալներ գտնել, որպեսզի բռնվեն դրանցից` հարձակվելու նպատակով: Բայց նրա հանգիստ և պարզ` «Բարև ձեզը» ոչ մի հնարավորություն չթողեց»^[8]:

2000-ականների կեսերից Ադրբեջանի և Հայաստանի վերնախավերի հաստատած՝ ինքնաշխատ մեծացող ռազմատենչության գերիշխանությունը երկու հասարակություններին հեռացրել է միմյանցից, փոխադարձ հրեշացումը կամ անմարդկայնացումը դարձրել սովորական։ Կիսապատերազմական տասնամյակներ տևող դրությունը, 2020 թվականի Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը ավելացրին մարդկային կորուստները՝ թարմացնելով վերքերը։ Այս տարիներ ի վեր ձգվող իրադրությունը Հայաստանում և Ադրբեջանում օտարել է մարդկանց իրենց կենսական խնդրից և դրա լուծումից՝ խաղաղության կերտմանը մաս լինելու գիտակցությունից։ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո ավելի հրատապ է դարձել, սակայն, մյուս կողմից, է՛լ ավելի է բարդացել կողմերի միջև թշնամանքի հաղթահարման ու խաղաղության հնարավորության մասին խոսակցությունը։ Այսօր խաղաղության պահանջի մասին խոսելն առանձնահատուկ համարձակություն է պահանջում, որին շարունակում են դիմել Հայաստանի խիզախ մարդիկ, այդ թվում՝ կանայք։

«Կանայք հանուն խաղաղության»․ պատերազմից առաջ

Խաղաղության և դրանում կանանց ներգրավվածությանն ուղղված գործունեությանը քիչ թե շատ զանգվածային մեկնարկ տրվեց 2018 Թավշյա հեղափոխությամբ կառավարություն ձևավորած վարչապետի տիկին Աննա Հակոբյանի նախաձեռնած «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավով։

2018-ին Հայաստանի ներքաղաքական կյանքում տեղի ունեցած շրջադարձը ոչ միայն կոռումպացված վերնախավից, այլև դրա թրծած գաղափարաբանություններից հրաժարվելու հնարավորություններ առաջ բերեց։ Այս իմաստով շրջադարձային և խիզախ քայլ էր Հայաստանի այդ քաղաքական համատեքստում «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավ նախաձեռնելու մասին երկրի վարչապետի տիկնոջ հայտարարությունը։ Սա ոչ միայն Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման դիսկուրսիվ հունը որոշակի փոփոխությունների ենթարկելու և այն դեպի խաղաղության հաստատումն ուղղորդելու միտումների, այլև ընդգծված կերպով կնոջ տեսանկյուն բերելու նախաձեռնություն էր։ Եվ որ շատ առանձնահատուկ էր, այս դիսկուրսը վարվում էր մերձպաշտոնական հարթակից։ Արշավը հետաքրքրության էր արժանի երկու առումով՝ նախ հետհեղափոխական Հայաստանում պաշտոնական անձանց հետ ուղիղ կապի առումով և երկրորդ՝ կնոջ կողմից կանանց ու պատերազմի հարցերի հաստատված ձևակերպումների և պրակտիկաների հարցադրման առումով։

Սա ամենևին չէր նշանակում, որ Հայաստանում ռազմականացման գործընթացները հապաղում էին, կամ բացակայում էր ռազմատենչության դիսկուրսը, սակայն հարկ է ընդգծել, որ պետական մակարդակով՝ վարչապետի, արտգործնախարարի, ԱԺ որոշ պատգամավորների կողմից ևս նոր՝ խաղաղամետ դիսկուրսի հուն էր բացվել։ Հենց այս տեսանկյունից էլ նշանակալի էր վարչապետի տիկնոջ կողմից խաղաղասիրական դիսկուրսի առաջքաշումը: Բացի այդ, հեղափոխությունը նաև նոր առիթ ստեղծեց կանանց դերի բարձրացման ու կարևորման հարցում, ինչն էլ հնարավորություն ու պայմաններ ստեղծեց այս արշավի իրականացման համար։

Արշավի մեկնարկը տրվեց 2018թ․ հուլիսին Մոսկվայի Տրետյակովյան պատկերասրահում տեղի ունեցած հանդիպման ընթացքում։ Աննա Հակոբյանը մասնակիցներին ծանոթացրեց իր նախաձեռնած «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավին, որի նպատակը կանանց խաղաղասիրական կոչերով Հայաստանում և Ադրբեջանում նոր զոհերի կանխումն էր^[9]։ «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի ուղերձը հանրայնացվեց ոչ միայն երկրի ներսում, այլև  քննարկման առարկա դարձավ միջազգային տարբեր հարթակներում՝ համաժողովների, քաղաքական գործիչների (դեսպաններ, տարբեր կառույցների ներկայացուցիչներ, կոնգրեսականներ) հետ վարչապետի տիկնոջ հանդիպումների ընթացքում։ Ակտիվությունը սկզբնական շրջանում մեծամասամբ Հայաստանից դուրս էր՝ ԱՄՆ-ում, Ղազախստանում, Գերմանիայում, Չինաստանում: Հանդիպում եղավ նաև Ղարաբաղում՝ առաջնագծում, հայ և ռուս տարբեր կին գործիչների մասնակցությամբ^[10]։ Այսկերպ օգտագործելով միջազգային հարթակները` շարժումը ձեռք էր բերում հակամարտության  խաղաղ կարգավորման մտադրությունն ու պատրաստակամությունն առավել մեծ ծավալով ճանաչելի և հասանելի դարձնելու հնարավորություն։ Աննա Հակոբյանն իր խոսքում ևս մշտապես նշում էր, որ կոչով դիմում է բոլոր մայրերին, և իր ցանկությունն է, որ այդ կոչը համաշխարհային բնույթ ստանա, լսելի լինի միջազգային հարթակներից.

«Այս ամենն ի նկատի ունենալով՝ նախաձեռնել եմ «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավը, որի նպատակն է միավորել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության բոլոր կողմերի կանանց, որպեսզի մերժեն պատերազմն ու միավորեն իրենց ջանքերը՝ խնայելու մարդկային կյանքեր հակամարտության բոլորի կողմերի համար: Մեր վերջնական նպատակն է ստեղծել կանանց համաշխարհային ցանց  Լեռնային Ղարաբաղում, ինչպես նաև աշխարհի այլ թեժ կետերում խաղաղության հաստատման համար»^[11]:

Արշավի միջազգայնացմամբ, մի կողմից՝ նվազում էր Ղարաբաղյան հակամարտության տեղական համատեքստի դերը, սակայն, մյուս կողմից՝ միջազգային դառնալու մասին հայտարարություններով գլոբալ համատեքստի մեջ էր դրվում խաղաղության գաղափարը և Ղարաբաղյան հակամարտությունը խաղաղությամբ կարգավորելու հրամայականը։

Տարածաշրջանային հակամարտության շուրջ միջազգային հնչեղությամբ արշավի նախաձեռնությունների հաջողված օրինակներ մինչ այս եղել էին, ինչպես օրինակ՝ «Աֆրիկայի առաջին տիկնանց խաղաղության առաքելություն» արշավը, որի հիմքերը դրվել են դեռևս 1995-ին^[12], Լիբերիայում կանանց խաղաղաշինական գործունեությունը՝ սկսած 2002-ից^[13]։ Հետևաբար, որքան էլ մեր իրականության համար եզակի էր այս արշավի նախաձեռնությունը, այն կարող էր հավակնել կարևոր արդյունքների։

Արշավի միջազգայնացումը, սակայն, չուղեկցվեց տարածաշրջանային ընդլայնմամբ․ ամենից կարևոր կողմի՝ ադրբեջանցի կանանց ներգրավում տեղի չունեցավ։ Հարկ է հաշվի առնել թեմայի զգայունությունը զուգահեռ ծավալվող ռազմականացման քաղաքականության իրադրության պայմաններում, որ բարդացնում էր երկխոսությունը կամ այլ առարկայական, առավել ևս՝ արմատական ռադիկալ քայլերի իրականացումը։ Մասնավորապես արշավի ընթացքին զուգահեռ քաղաքական դաշտի զարգացումները հանգեցրեցին 2020 թ․ հուլիսյան բախման Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանագծին։ Այս իրադարձությանն ի արձագանք Աննա Հակոբյանը ադրբեջանցի կանանց և մայրերին ռազմական գործողությունները դադարեցնելու և դեպի խաղաղություն շարժվելու կոչով հանդես եկավ՝ մատնանշելով, որ պատերազմին միշտ կա այլընտրանք^[14]։

Հեռակա երկխոսության փորձին ադրբեջանական կողմի արձագանքը խնդրահարույց դրսևորումներ էր ստանում։ Ըստ էության հակամարտման դիսկուրսը թափանցեց խաղաղության արշավի շրջանակ դրա մեկնարկից սկսած․

«Սահմանից այն կողմ մտավախություն ունեն, որ ռուս հարգարժան տիկնանց այցը ղարաբաղա-ադրբեջանական սահման հայկական կողմից նշանակում է աջակցել հայկական կողմի դիրքորոշմանը։ Ուզում եմ ևս մեկ անգամ ընդգծել, որ «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավը նպատակ չունի մտնել բովանդակային կարգավորման տիրույթ։ Այն նպատակ ունի պաշտպանել բացառապես ինչպես հայ, այնպես էլ ադրբեջանցի երիտասարդ կյանքերը։ Եվ որպեսզի այս հարցում տարընթերցումներ չլինեն, առաջարկում եմ, որ դուք այցելեք նաև շփման գծի հակառակ կողմ և նույն ուղերձը հղեք նաև այնտեղից»^[15]։

Այդուհանդերձ, ո՞րն էր «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի ասելիքը, որ պետք է միավորեր տարածաշրջանի՝ Հայաստանի, Ղարաբաղի, Ադրբեջանի, Ռուսաստանի և անգամ այլ երկրների կանանց։ Արշավի առանցքը կազմող երկու կարևոր բաղադրիչները խաղաղության երևույթի մեկնաբանումը և կանանց մասնակցության ու դերի հարցի շուրջ ձևակերպումներն էին։

Արշավի շրջանակներում խաղաղությունը մեկնաբանվում էր`

• Հիմնային մակարդակում որպես «բնական» և հասկանալի երևույթ, մարդկային ու սովորական իրավիճակ: Այդուհանդերձ, խաղաղության ինքնըստինքյան հասկանալի լինելու հանգամանքը պատերազմական դրության ժամանակ այն պահելու և դրա մասին խոսելու առանձնահատուկ ջանքեր է պահանջում: Անդրադառնալով պատերազմի սարսափներին, որոնք մարդկությանը հայտնի են՝ Աննա Հակոբյանը շեշտադրում է «ոչ պատերազմական» պայմաններում խաղաղությանը տրվող «պակաս» ուշադրությունը^[16]։
• Հաջորդ շերտում խաղաղության գաղափարական մեկնաբանումն է։ Սա հղում է մարդկանց՝ խաղաղությունը գիտակցելուն, սեփական մտքերում դրա պատկերացումը ունենալուն։ Կարևորելով խաղաղության շուրջ իրավական փաստաթղթերի, համաձայնագրերի անհրաժեշտությունը՝ Աննա Հակոբյանը դրանցից առաջնային համարում է խաղաղության «գիտակցումը մարդկանց մտքերում ու սրտերում», և այս երկուսի փոխլրացումն է միայն պատկերացնում որպես խաղաղության հնարավոր ճանապարհ^[17]։
• Խաղաղության դիսկուրսի երրորդ մակարդակում ձևակերպվում է նպատակի և արդյունքի հարցը՝ ի՞նչ է տալիս խաղաղությունը։ Խաղաղությունն առաջընթաց և զարգացում ապահովող դրություն է, որին հասնելու համար մարդիկ պետք է ներդնեն իրենց ջանքը։ Պատերազմի ու կորստի պայմաններում յուրաքանչյուրի ջանքը կարևոր է խաղաղության հասնելու տեսանկյունից, որպես ամենօրյա աշխատանք: Լրացնելով նախորդ մեկանաբանությունները ու ամփոփելով խաղաղության մասին պատկերացումները՝ Աննա Հակոբյանն արշավի դիսկուրսում առանցքային է համարում խաղաղության իրական արդյունքը՝ թղթին գրվածը իրականություն դարձնելու հնարավորությունը, այն խաղաղությունը, որը զարգացման և բարգավաճման պայմաններ է ապահովում^[18]։

Անդրադառնալով արշավի առանցքային մյուս հարցին՝ կանանց դերի և մասնակցության մեկնաբանությանը, նկատելի է, որ դրանք բխում են հիմնականում կնոջ ընտանեկան կարգավիճակներից (մայր, ամուսին, քույր)  չեն ընդգծում հանրային դերերի ողջ շրջանակը։ Այսպես, արշավի համատեքստում շրջանառվում էին կնոջ հետևյալ դերերը․

• Կինը որպես մայր՝ ուրիշ մայրերի հետ համերաշխ։ Այստեղ քննարկվում է կնոջ՝ մայր լինելու հանգամանքը անկախ ազգությունից ու այլ հատկանիշներից։ Կնոջ, այս պարագայում մոր համար հակամարտության հետևանքով զոհված զինվորի ազգությունն էական չէ։ Որոշում կայացնողների վրա կանանց ազդեցության մասին պնդումներից ելնելով՝ Աննա Հակոբյանը կանանց կոչ էր անում միավորվել ու թույլ չտալ, որ իրենց երեխաներին սպանեն՝ անկախ նրանց ազգությունից^[19]։
• Կինը՝ որպես որդեկորույս մայր։ Արշավը միտված էր նպաստելուն, որ խաղաղության հաստատման շնորհիվ որդեկորույս մայրեր այլևս չլինեն։ Թվարկելով պատերազմների թողած ազդեցությունները՝ երիտասարդ զինվորների կյանքերի ոչնչացումը, բազմաթիվ ընտանիքների որբացումը և երկու երկրներում սևազգեստ մայրերի շարունակական աճը՝ Աննա Հակոբյանն իր կոչն ու հարցադրումները ուղղում է հենց կանանց․ ովքե՞ր, եթե ոչ կանայք ու մայրերն են, որ ապրում են իրենց երեխաների կորստի հավիտենական վիշտը: Ովքե՞ր, եթե ոչ կանայք ու մայրերը պետք է իրենց ձայնը բարձրացնեն հանուն խաղաղության: Ովքե՞ր, եթե ոչ կանայք ու մայրերը կարող են ազդել որոշում կայացնողների վրա^[20]:
• Կինը՝ խաղաղության տարածման գործում օգնական և «լուծման ծանր աշխատանքը հաճույքով տղամարդկանց զիջող»։ Այս ձևակերպմամբ կանանց գործորդությունը խաղաղության տարածման ու հաստատման գործընթացում սահմանափակվում է որոշում կայացնողների վրա ազդեցություն ունենալով և հակամարտության ծագման, դրա լուծմանն ուղղված ծանր աշխատանքը հաճույքով տղամարդկանց զիջելով, հորդորելով տղամարդկանց խնայել հայաստանցի և ադրբեջանցի երիտասարդների կյանքերը^[21]։

Խաղաղության արշավ առանց բանակի և քաղաքականության քննադատության

Կարևորելով Աննա Հակոբյանի գործունեության ընթացքում նրա հանդիպումներն ու քննարկումները բանակում զոհված զինվորների ծնողների հետ (2016 թ․ ապրիլյան թեժացման հետևանքով զոհվածների, խաղաղ պայմաններում զոհված զինվորների ծնողների հետ), Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում  զոհված զինծառայողների մայրերի, կանանց հետ՝ պետք է նշենք, որ այս արշավը շրջանցեց բանակի հաստատուն և համակարգային խնդիրները՝ սպանությունները, ինքնասպանությունները, խոշտանգումները, խտրականությունը, որոնք Ղարաբաղյան երկրորդ պատերացմից հետո էլ օրհասական են։ «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի շրջանակներում խաղաղության հարցի և բանակի խնդիրների հարցադրման փոխառնչությունները ձևակերպում չստացան՝ չնայած Աննա Հակոբյանի՝ սահմանամերձ զորամասեր այցելություններին և բանակի հանդեպ նրա ուշադրությանը^[22] կամ գուցե հենց այդ ուշադրությամբ պայմանավորված։ Խաղաղության արշավի առաջնորդման տեսանկյունից բանակասիրության նշանն էր Աննա Հակոբյանի զինվորական համազգեստը իր բանակային այցելությունների ժամանակ։ Հագուստն առաջ էր բերում ռազմատենչության լրացուցիչ իմաստային բեռ, որի համատեղումը խաղաղասիրական ջանքերի հետ հարցերի տեղիք էր տալիս։ Բացի այդ, խաղաղության կոչերում կանանց դերի կարևորությանը զուգահեռ, Աննա Հակոբյանի քայլերը միտված էին ռազմական ոլորտում կանանց ներգրավմանը։

«․․․Բոլոր զարգացած երկրները վաղուց արդեն իրենց առաջ խնդիր են դրել մեծացնել կանանց թիվն իրենց պաշտպանական համակարգերում, որովհետև ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ շատ ավելի արդյունավետ են այն զինված ուժերը, որտեղ կանայք ավելի մեծ ներկայություն ունեն։ Բացի դրանից, ըստ միջազգային հետազոտությունների՝ աշխարհն ավելի խաղաղ ու անվտանգ կլինի, եթե կանայք ավելի լուրջ և խորքային դերակատարություն ունենան պաշտպանության և անվտանգության հարցերում և, առավել ևս, հակամարտությունների լուծման և խաղաղության հաստատման գործընթացներում»^[23]։

Այս մոտեցումը հաշվի չէր առնում, որ ռազմական ոլորտում կանանց ներգրավման ջատագովությունը է՛լ ավելի է ընդլայնում ռազմականացման շրջանակը։ Ավելին, 2020 թ․ մայիսին Ղարաբաղում ակտիվ գործունեություն ծավալող կանանց հետ հանդիպման ժամանակ Աննա Հակոբյանը խոսեց ռազմական հարձակման ժամանակ կանանց անհրաժեշտ ներգրավման մասին․

«Համոզված եմ և վստահ, որ Արցախի նկատմամբ ռազմական ոտնձգության պարագայում ոչ միայն մեր բանակը, այլև մեր ողջ հանրությունն է կանգնելու նրա պաշտպանության դիրքերում` զինվորական թե քաղաքացիական, տղամարդ թե կին: Ինչպես ես, այնպես էլ բազմաթիվ կանայք, համոզված եմ, պատրաստ են զենք վերցնել իրենց հայրենիքը և երեխաներին պաշտպանելու: Բայց դա ոչ թե հանուն պատերազմի, այլ ապացուցելու համար, որ խաղաղությունն այլընտրանք չունի»^[24]։

Կանանց ռազմական ոլորտում ներգրավելու մասին Աննա Հակոբյանի դիրքորոշումները վերաճեցին գործնական քայլերի 2020 թ․ օգոստոսին, երբ «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի շրջանակում Ղարաբաղում մի խումբ կանայք մասնակցեցին հանուն «խաղաղության» մարտական և կրակային պատրաստության յոթնօրյա դասընթացին^[25]։ Սրան հաջորդեց արդեն ՀՀ-ում ՊՆ-ի հետ համատեղ անցկացվելիք կանանց զորավարժությունների մասին հայտարարությունը^[26], որի նպատակն էր կանանց ծանոթացնել զինվորական կյանքին, ռազմական հմտություններին։ Հետահայաց կարող ենք պնդել, որ սրանք  «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի փխրունության ազդակներ էին, որոնք կանխորոշում էին Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում Աննա Հակոբյանի գլխավորությամբ կանանց ջոկատի ձևավորումն ու մասնակցությունը։

Արշավի շրջանակում խաղաղության մեկնաբանման խնդրահարույց ասպեկտներից էր նաև դրա ապաքաղաքականացումը․

«Ես ոչ էլ խոսում եմ քաղաքական խաղաղության մասին: Դրա շուրջ բանակցելը քաղաքական գործիչների և համաշխարհային առաջնորդների գործն է: Բայց քանի դեռ նման բանակցությունների խթանը միայն սեփական ժողովրդի համար խաղաղության հաստատումն է, այլ ոչ թե՝ բոլոր տղամարդկանց ու կանանց համար, քանի դեռ այդ բանակցությունների խթանը խաղաղության հաստատումն է մեր ժամանակների համար, այլ ոչ թե խաղաղության հաստատումը բոլոր ժամանակների համար, նման բանակցություններն իրենց նպատակին չեն ծառայելու»^[27]:

Այսպիսով՝ հակամարտության կարգավորման հարցում լրացուցիչ լիազորություններ չվերցնելու, բանակցային գործընթացում ներգրավված լինելու տպավորություն չստեղծելու նպատակով ապաքաղաքականացվում և հաճախ առասպելականացվում էր խաղաղության արժեքը։ Ցանկացած հակամարտություն ինքնին քաղաքական բնույթ ունի, և հարց է առաջանում, թե ինչպե՞ս է հնարավոր դրա խաղաղ կարգավորումը, ինչպե՞ս է հնարավոր խաղաղության կոչը տեղ հասցնել քաղաքական սուբյեկտներին՝ առանց գործընթացը քաղաքականացնելու։ Արշավի իր ելույթներում Աննա Հակոբյանը պնդում էր, որ քաղաքականություն մշակողներն իրենք պետք է լուծեն այդ հարցերը, իսկ կանայք կարող են պարզապես խաղաղության տարածմանը նպաստողի դեր ստանձնել։ Այս մոտեցման մեջ կարող ենք նորից նկատել կանանց՝ խաղաղության հարցում օժանդակող՝ ածանցյալ դերի վերարտադրությունը, որ մեզ ծանոթ է դեռևս նախորդ դարի կին գործիչների տեքստերից։ Մի կողմից՝ խաղաղության գաղափարի ապաքաղաքականացումը կարելի է դիտարկել որպես հակամարտության քաղաքական կարգավորման անհաջողությունների կամ անարդյունավետությունների վկայություն, մյուս կողմից, սակայն, ապաքաղաքականացնելով հարցը, Աննա Հակոբյանը շրջանցում էր խաղաղության և պատերազմի բարդ հարաբերությունների շոշափելի մարտահրավերները՝ արշավն է՛լ ավելի մղելով խորհրդանշական դաշտ։

Արշավի հռչակագրային բնույթը և խորհրդանշականի թակարդը

Արշավի ողջ ընթացքում խաղաղության գործընթացում կանանց դերակատարման մասին տեքստերը  կառուցված էին իբրև կոչեր՝ կենտրոնանալով խաղաղության անհրաժեշտության վրա։ Սա խոսում է արշավի զուտ հռչակագրային  (ոչ գործնական) բնույթի մասին, որը չէր թաքցնում նաև Աննա Հակոբյանը^[28]։

Չնայած արշավի մեկնարկն ինքնին նշանակալի քայլ էր, սակայն այն իր հռետորաբանությամբ տևական ժամանակ սահմանափակվում էր տարբեր կարևոր հարթակներից խաղաղության մասին կանանց ուղղված կոչերով՝ չառաջարկելով արշավին միանալու և դրանում իրենց ներդրումն ունենալու որևէ ֆորմալ մեխանիզմ։ Արշավին միանալու մեխանիզմների բացակայության պայմաններում նկատում ենք, որ կանանց որոշ խմբեր արշավին աջակցելու իրենց տարբերակներն էին ընտրում։ Խոսքը արշավի խորհրդանիշ ընկալվող՝ ձուլված փամփուշտներից զարդեր ունենալու մասին է։ Իբրև արշավի առաջին քայլ՝ դրան միացած ռուս կանանց հետ առաջնագիծ այցելության ընթացքում, Աննա Հակոբյանը հայտարարեց․

«․․․ես հավատում եմ, որ մայրերի տիեզերական սիրո առջև կհալվեն աշխարհի բոլոր փամփուշտները։ Օրինակ՝ դրանք կվերածվեն այնպիսի զարդերի, որ ես այս պահին կրում եմ։ Ներկայում իմ կրած զարդերը հալված փամփուշտից են պատրաստված։ Պարզվում է՝ Երևանում կա մի վարպետ, որը զարդեր է պատրաստում հալված փամփուշտներից։ Ես չգիտեի, դրա մասին իմացա վերջերս։ Բայց հենց իմացա, մտածեցի, որ դրանք կդառնան «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի սիմվոլը։ Եվ յուրաքանչյուր կին, որ կմիանա արշավին, կունենա նման զարդ։ Սա նշանակում է, որ որքան շատ կին միանա արշավին, այնքան շատ փամփուշտ կվերանա աշխարհից, կկորցնի իր նախնական նշանակությունը և կդառնա ընդամենը զարդ։ Իսկ դա, իր հերթին, նշանակում է, որ այդքան շատ կյանք հնարավոր կլինի փրկել։ Սա, իհարկե, սիմվոլիկայի լեզու է, բայց համաձայնեք, որ ռեալությունից հեռու չէ»^[29]։

Իրականում փամփուշտե զարդերի վարպետը դրանք պատրաստում էր արդեն իսկ կրակված պարկուճներից։ Արդյունքում արշավի խորհրդանիշ դարձան ռազմական կամ ռազմաուսումնական նպատակներով արդեն օգտագործված՝ կրակված պարկուճներից պատրաստված զարդերը՝ առաջ բերելով խաղաղասիրության և զինամթերքն իբրև զարդ կրելու հակասական հարաբերության հարցը։  Այդուհանդերձ, հայտարարությունն ունեցավ իր ազդեցությունը․ «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի հայտարարված խորհրդանիշը զարդագործն օգտագործեց խաղաղության գաղափարն առևտրայնացնելով և սեփական ձեռնարկն առաջ մղելու նպատակով։  Շատ կանայք՝ Հայաստանից և արտերկրից, ցանկություն ունենալով միանալ արշավին և չունենալով մասնակցության ակտիվության այլընտրանք, դիմում էին զարդագործից խարհդանշական զարդեր գնելու քայլին^[30]։

 Զուգահեռաբար Աննա Հակոբյանը արշավն ավելի ինստիտուցիոնալ դարձնելու աշխատանքներ էր տանում։ 2020թ․ մայիսին Ղարաբաղ կատարած իր այցի ժամանակ տարբեր ոլորտներում ակտիվ գործունեություն ծավալող տեղացի կանանց հետ հանդիպման ընթացքում նա ներկայացրեց «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավը լուսաբանող կայքէջը։ Այն մաս էր կազմում annahakobyan.am պաշտոնական կայքէջի և ավելի կառուցվածքային ու գործնական բնույթ էր հաղորդում արշավին՝ թույլ տալով անհատներին ու կազմակերպություններին առցանց հարթակում միանալ դրան։ Կայքէջն առավել համակարգված ներկայացնում էր արշավի նախապատմությունը, առաքելությունը, արժեքներն ու նպատակները, ինչպես նաև հանրայնացնում «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի հռչակագիրը՝ ավելի հստակ ձևակերպելով և շեշտադրելով կանանց դերը խաղաղության կոչերի առանցքում։ Հարկ է նշել, որ 2020թ․ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո, annahakobyan.am պաշտոնական կայքէջում տեսանելի է «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի հղումը, սակայն անհասանելի է առնչվող բաժինը և դրա շրջանակում մշակված խոսքն ու ասելիքը^[31]։ Սա ակներև է դարձնում, թե ինչպես պատերազմը հաղթանակեց խաղաղության օրակարգի ձևավորման ու հաստատման գործում կանանց կարևոր ներգրավվածության դեռևս չկայացած նախաձեռնությանը՝ դաշտը թողնելով գերակա՝ ռազմատենչության դիսկուրսներին և դրանք վարող տղամարդկանց։ Սրանով, ըստ էության, ընդհատվեց արշավի գործունեությունը։

Հակամարտության թեժացումը և խաղաղության արշավի սառեցումը

Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը ակնհայտ դարձրեց արշավի ապաքաղաքական և խորհրդանշական շերտերի քննադատության արդարացի անհրաժեշտությունը։ Թերևս արշավի շրջանակում վերջին քայլը կարող ենք համարել Աննա Հակոբյանի նամակն ու կոչը՝ ուղղված տարբեր երկրների առաջին տիկնանց՝ պատերազմի առաջին օրերին․

«․․․Հավաստիացնում եմ, որ այս քայլով դուք խաղաղություն կբերեք այս տարածաշրջանի բոլոր ժողովուրդներին, այդ թվում Ադրբեջանի ժողովրդին, որի անմեղ զավակները՝ այդ երկրի բռնակալ և տեռորիստ իշխանության գործողությունների պատճառով, մեր զավակների հետ միասին զոհվում են այսօր մարտի դաշտում։ Ուզում եմ, որ իմանաս՝ իմ որդին, Աշոտը, հենց այս պահին (հոկտեմբերի 8-ին), երբ նամակ եմ գրում քեզ, իր հասակակիցների հետ միասին զինվորական ավտոբուսով շարժվում է դեպի առջնագիծ: Եվ ուզում եմ՝ իմանաս, որ իմ որդու կյանքը նույնպես դրված է հանուն խաղաղության»^[32]։

Եթե արտաքին լսարանին ուղղված այս կոչը շեշտադրում էր խաղաղության համար պայքարը, ապա ներքին լսարանին ուղղված խոսքում նկատում ենք լեզվի ու ձևակերպումների հստակ փոփոխություն՝ կռվելու, հանուն հայրենիքի զոհվելու, պայքարելու կոչը.

«Արցախ գալու ճանապարհին ամուսինս ասաց, որ մեր տղան էլ որպես պահեստազոր պետք է գնա դիրքեր: Ստեփանակերտ գալու ճանապարհին որդուս ասել եմ. «Լավ իմացի, ես քեզ պաշտում եմ, բայց հայրենիքի համար զոհվելուց ավելի վեհ բան այս աշխարհում չկա»: Սա ասել եմ առաջիկա ամբողջ կյանքի համար: Ոչ մի հանգամանք իմ մեջ որպես մոր, չի կարող այդ խոսքերը փոխել, ո´չ այսօր, ո´չ մի տարի, ո´չ տասը տարի հետո: Ու ես գիտեմ, որ ես միակը չեմ, ոչ թե միակը չեմ, այլ հարյուր-հազարներից մեկն եմ որպես կին և մայր, և դա է մեր հաղթանակը»^[33]։

Պատերազմին կանանց ջոկատով մասնակցությանն անդրադառնալիս Աննա Հակոբյանը հարցնում էր, թե եթե կանայք պատրաստ չէին միանալու խաղաղության արշավին, ապա ինչո՞ւ չեն միանում պատերազմին մասնակցելու նրա կոչին՝ է՛լ ավելի ակներև դարձնելով իր մոտեցումների և արշավի բովանդակության խնդրականությունը և ինքնանդրադարձի կարիքը։

Պատերազմը լուսանցքում թողեց «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավը և խաղաղության հաստատման գործընթացում կանանց դերակատարման հարցը։

Այսպիսով՝ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը խաղաղության կոչ անող, խաղաղության գործընթացին այս կամ այն կերպ նպաստող կնոջ դերը փոխարկեպեց կռվող կնոջ դերով^[34]։ Կանանց՝ ռազմական ոլորտում ներգրավվածության բարձրացման և անհրաժեշտության դեպքում զենք վերցնելու ու կռվելու ջատագով Աննա Հակոբյանը Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ընթացքում քննադատվեց քաղաքացիական հասարակության, քաղաքական տարբեր ուժերի և հանրային լայն շերտերի կողմից։ Քննադատության առանցքը «Էրատո» ջոկատի հիմնումն էր, որ ստվեր նետեց «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի «անկեղծության» վրա։ «Էրատո» կանանց ջոկատի հիմնումը բյուրեղացրեց այն մակերեսային և խնդրական մոտեցումը, որով առաջնորդվում էր Աննա Հակոբյանը հանուն խաղաղության իր պայքարում։

Պատերազմից հետո կրկին ամրապնդվեցին զոհերի կանանց, մայրերին, քույրերին վերագրվող սոցիալական դերերը, ուժգնացան նրանց կորստի ցավը «ճիշտ» վերապրել սովորեցնողների ձայները, ակտիվ հանրային կյանքով ապրելու բարոյական ճնշումները և քննադատությունները։ Քաղաքական շահեր հետապնդող տարբեր խմբեր փորձեցին օգտագործել այս հարցը իրենց քաղաքական կարիերան կառուցելու գործում։ Քննադատելով պատերազմից հետո զինվորների մտերիմների հանդեպ հանրային խտրականությունն ու սահմանափակումները՝ Աննա Հակոբյանը պատերազմում զոհվածների այրիների, մայրերի դերը ձևակերպում էր երկրի հզորացմանը նպաստողի, անարդարությունների դեմ պայքարողի, ուժեղ կնոջ շրջանակում։

Հարկ է նշել, որ համանման դիսկուրսները բնորոշ են հետպատերազմական իրավիճակում գտնվող հասարակություններին․ դրանք ծավալվում են նաև ադրբեջանական հանրային խոսքի տիրույթում։ Բանակում և պատերազմում զոհվածների կանայք, մայրերը սրբացվում են այնքան ժամանակ, քանի դեռ պետությունից չունեն պահանջներ և հաշտ են համատեղ կյանքը շարունակելու պատերազմի հետևանքնով հոգեբանական և ֆիզիկական ծանր վիճակում հայտնված իրենց ամուսինների հետ․

«․․․ Նրանց գովաբանում են միայն այն ժամանակ, երբ նրանք չունեն առարկություններ, ոչինչ չեն պահանջում և համերաշխ են իրենց տրավմաների հետ, այլապես նրանք համարվում են անցանկալի: ․․․ Այս արշավը, բացի այլոց տրավմայի նվաստացման հաշվին մարտիրոսությունը փառաբանելուց, նաև փորձում է զինվորների այրիների վրա դնել ուժեղ, ռազմատենչ և իրենց ցավի հետ հաշտվելու ունակություն ունենալու պատասխանատվություն»^[35]։

Մեծ հաշվով, խաղաղության համար [խորհրդանշական] արշավը փոխարինվեց պատերազմի արդյունքում տուժած ընտանիքներին հումանիտար ու սոցիալական աջակցություն տրամադրելու միջոցի։ Արշավի՝ միջազգային հարթակներում ակտիվությունն էլ դարձավ այդ նույն հարթակներից խաղաղության մասին հպանցիկ զրույցների հարթակ և նվազեցրեց խաղաղության օրակարգում կանանց գործորդությունը՝ այդ գործում ակտիվությունը լիովին հանձնելով կառավարությանը․ «Կառավարությունն ամեն բան անում է խաղաղության օրակարգի հաստատման համար^[36]»։

Պատերազմից գրեթե երկու տարի անց, վերանայելով «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի սառեցման ընթացքը, կարևոր է շարունակել հարցադրել՝ արդյոք Հայաստանում հանուն խաղաղության արշավները և մասնավորապես կանանց արշավները կարո՞ղ են նոր և առավել արմատական բովանդակությամբ նվաճել հանրային-քաղաքական ասպարեզը և ի՞նչ անելիքներ ու կարիքներ կան այդ ճանապարհին։

Հեղինակ՝ Մարիամ Խալաթյան

Գրականություն

1. Եսայան, Զ․ (1911). Կինը խաղաղության համար․ Արագած, 36-37․ Նյու Յորք։
2. Էնլոու, Ս․ (2018)․ Ֆեմինիզմ և միլիտարիզմ (Խաչատրյան, Գ․, Ղազարյան, Ա․` թրգմ․)․ Ավագյան, Շ․ (խմբ․), Ֆեմինիստական տեսությունների ժողովածու (74-95). Հայնրիխ Բյոլ հիմնադրամ:
3. Պեյլերյան, Մ․ (1914). Դէպի վեր. Իզմիր։
4. Awodola, B. (2016, October). Peacebuilding in Africa: A Review of the African First Ladies Peace Mission. Conflict Studies Quarterly, Issue 17, 17-31.
5. Liddington, J․ (1989). The Road to Greenham Common: Feminism and Anti-militarism in Britain Since 1820. Syracuse University Press.
6. Masitoh, D. (2020). The Success of Women’s Participation in Resolving Conflicts in Liberia. Journal of Governance, Volume 5, Issue 1, 71-90.
7. Moynagh, M., Forestell, N. (eds.). (2012). Documenting the first wave feminism. Transnational Collaborations and Crosscurrents, Volume 1. University of Toronto Press.
8. Rowe, V. (2009)․ A History of Armenian Women’s Writing 1880-1922, Cambridge Scholars Press Ltd., London․

---

[1] 1in․am․ (2011, հունվար 9)․ Արզու Աբդուլաևայի հրաժեշտի նամակը` ի հիշատակ Անահիտ Բայանդուրի․ վերցվել է՝ https://www.1in.am/6272.html։

[2] Այս գործունեության համար Շվեդիայի Ռիկսդագի (խորհրդարանի) կողմից նրանք միասին արժանացել են Ուլոֆ Պալմեի անվան խաղաղության միջազգային մրցանակին։

[3] Ղազարյան Գ․ (2020, Դեկտեմբեր 25). Կանայք պատերազմի ճամփեզրին․ տե՛ս https://ge.boell.org/en/2020/12/25/kanayk-paterazmi-campezrin։

[4] Snip, I. (2020, November 3). Ignoring Women’s Voices in Nagorno-Karabakh War is an Obstacle to Peace. Retrieved from https://www.opendemocracy.net/en/odr/ignoring-womens-voices-nagorno-karabakh-war-obstacle-peace/.

[5] Մարի Բեյլերյանը (արևմտահայ գրությամբ՝ Մարի Պէյլէրեան) ծնվել է Կ․ Պոլսում։ Վաղ երիտասարդ տարիքում եղել է հնչակյան կուսակցության ակտիվ գործիչ, 1895-ի սեպտեմբերի 18-ի «Բաբը Ալիի» խաղաղ ցույցի կազմակերպիչներից էր, որի պատճառով հետպնդվել է և ստիպված է եղել անցել ընդհատակ՝ ապաստանելով Եգիպտոսում։ 1902-1903 թթ․ Կահիրեում հիմնել ու խմբագրել է Արտեմիս ընտանեկան, գրական հանդեսը, որը հնարավորություն էր տալիս կանանց ներգրավվել հանրային ոլորտում։ Այն հետաքրքրություն էր առաջացրել ժամանակի ընթերցող կանանց շրջանում՝ թույլ տալով ներկայացնել կանանց կյանքն ու խնդիրները։ Հանդեսի յուրահատկությունն այն էր, որ հնարավորություն էր տալիս ցանկացած կնոջ՝ լսելի դարձնել իր ձայնը՝ անկախ հրապարակախոսական հմտություններից և փորձից։ Մարի Բեյլերյանն ինքը (ոչ միայն Արտեմիսի էջերում) հեղինակել է կարճ պատմություններ, լրագրողական և հրապարակախոսական տեքստեր՝ հիմնականում կենտրոնանալով հայ կանանց իրավունքների, կրթական, աշխատանքի և բարեգործական հարցերի վրա: Դասավանդել է Կ․ Պոլսի, Զմյուռնիայի, Եվդոկիայի և Ալեքսանդրիայի իգական դպրոցներում (Տե՛ս Rowe, V. (2009)․ A History of Armenian Women’s Writing 1880-1922, Cambridge Scholars Press Ltd., London): 1915-ի ապրիլի 24-ին և հաջորդող շրջանում Օսմանյան կայսրությունում հետապնդված և սպանված հայ մտավորականների շարքում էր Մարի Բեյլերյանը։

[6] Բիլալ Մ․ (2020, հուլիս 16)․ 20-րդ դարի սկզբի հայ ֆեմինիստական միտքը հակառազմատենչության և մարդկանց ինքնապաշտպանության իրավունքի մասին․ [վեբինար]․ Ֆեմ գրադարան․ վերցվել է՝ https://bit.ly/3fjSDOy։

[7] Նույն տեղում։

[8] 1in.am. (2011 hունվար 9). Արզու Աբդուլաևայի հրաժեշտի նամակը` ի հիշատակ Անահիտ Բայանդուրի․ վերցվել է՝ https://www.1in.am/6272.html։

[9] annahakobyan.am. (2018, հուլիս 25)․ ՀՀ վարչապետի տիկին Աննա Հակոբյանի ելույթը Մոսկվայի Տրետյակովյան պատկերասրահում․ վերցվել է՝ https://bit.ly/2SlHPXW։

[10] annahakobyan.am․ (2018, հոկտեմբեր 7). Աննա Հակոբյանը «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավին միացած ռուս կանանց հետ այցելել է առաջնագիծ․ վերցվել է՝ http://bit.ly/2Mjt2dH:

[11] annahakobyan.am. (2019, ապրիլ 3). ՀՀ վարչապետի տիկին, «Իմ քայլը» և « City of smile ժպիտների քաղաք» բարեգործական հիմնադրամների հոգաբարձուների խորհրդի նախագահ Աննա Հակոբյանի ելույթը ԱՄՆ Կոնգրեսում․ վերցվել է՝ https://bit.ly/2BjN9ox։

[12] Կանանց ՄԱԿ-ի 4-րդ համաշխարհային համաժողովի ընթացքում (1995, Պեկին) Նիգերիայի առաջին տիկին Մարիամ Սանի Աբաչան, անդրադառնալով Աֆրիկայում կանանց խնդիրներին,  առաջադրում  է ազգային, տարածաշրջանային և գլոբալ խնդիրների կարգավորման գործընթացներում կանանց ներգրավմանն առնչվող գենդերային հավասարության հարցը։ Այս համատեքստում կարևորվում է Աֆրիկայում խաղաղության հարցը, առանց որի, համաձայն Աբաչայի, Աֆրիկայում կանայք չեն կարողանա իրացնել իրենց կարողությունները և բարելավել իրենց կյանքի որակը։ Այս համաժողովում կանանց առնչվող հարցերի բարձրաձայնումը, հետագայում արդեն տարածաշրջանային տարբեր միջոցառումների իրականացումը հիմք հանդիսացան, որպեսզի 1996 թ․ Նիգերիայի, Գամբիայի, Բենինի, Ուգանդայի, Լեսոթոյի և Բուրունդիի առաջին տիկնայք կազմեն «Խաղաղության հռչակագիրը», որը Աֆրիկայի Միասնության կազմակերպությանը ներկայացնելուց հետո սկիզբ դրեց նախաձեռնության ֆորմալ հաստատմանը։ «Աֆրիկայի առաջին տիկնանց խաղաղության առաքելություն» նախաձեռնությունը նպատակ ունի նպաստելու խաղաղության հաստատմանը, վերացնելու պատերազմի հետևանքները, որոնք ծանր են հատկապես կանանց ու երեխաների համար (Awodoloa, 2016)։

«Աֆրիկայի առաջին տիկնանց խաղաղության առաքելություն» արշավը տարիների ընթացքում ունեցել է մեծ ազդեցություն, այժմ էլ այն ակտիվ է։ Արշավի մասին առավել մանրամասն՝  արշավի ֆեսյբուքյան էջում՝  https://bit.ly/2N5WjYJ։ 

[13] Խաղաղարար-ակտիվիստ Լեյմա Գբովը 2002 թ․ Լիբերիայում հիմնել է «Կանանց խաղաղաշինական ցանցը»։ Խաղաղության համար կանանց զանգվածային շարժումը 1999-2003 թթ․ Լիբերիայի երկրորդ քաղաքացիական պատերազմի արձագանքն էր։   Շարժումը սկսվեց կանանց ոչ մեծ մի խմբից, որը ծիսական և այլ ռադիկալ գործողություններով փորձում էր նվաճել իր մասնակցությունը որոշում կայացնելու գործընթացում։ Գբովիի ղեկավարությամբ շարժմանը հաջողվեց հանդիպել այն ժամանակիվա գործող նախագահ Չարլզ Թեյլորի հետ, հասնել նախագահի հրաժարականին, որի արդյունքում Լիբերիայում ընտրվեց կին նախագահ, ընտրություններին մեծաքանակ թվով կանայք մասնակցություն ունեցան։ Աճեց կանանց գործորդությունը և հաստատվեց երկարատև խաղաղության երկրի ներսում (Masitoh, 2020)։

[14] medialab.am․ (2020, հուլիս 13). Ռազմական գործողությունները դադարեցնելու և դեպի խաղաղություն շարժվելու կոչ․ Աննա Հակոբյան․ վերցվել է՝ https://medialab.am/80652/: 

[15] annahakobyan.am․ (2018, հոկտեմբեր 7). Աննա Հակոբյանը «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավին միացած ռուս կանանց հետ այցելել է առաջնագիծ․ վերցվել է՝ http://bit.ly/2Mjt2dH։

[16] Նույն տեղում։

[17] Նույն տեղում։

[18] armtimes.am. (2019, ապրիլ 4). Աննա Հակոբյանի ելույթը «Կարնեգի» հիմնադրամում․ վերցվել է՝ https://armtimes.com/hy/video/6512:

[19] annahakobyan.am (2019, ապրիլ 4)․ Աննա Հակոբյանի ելույթը «Կարնեգի» հիմնադրամում․ վերցվել է՝ https://bit.ly/3hB0fyw։

[20] annahakobyan.am․ (2019, ապրիլ 3)․ ՀՀ վարչապետի տիկին, «Իմ քայլը» և « City of smile ժպիտների քաղաք» բարեգործական հիմնադրամների հոգաբարձուների խորհրդի նախագահ Աննա Հակոբյանի ելույթը ԱՄՆ Կոնգրեսում․ վերցվել է՝ https://bit.ly/2BjN9ox։

[21] annahakobyan.am (2020, հոկտեմբեր 7). Աննա Հակոբյանը «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավին միացած ռուս կանանց հետ այցելել է առաջնագի․ վերցվել է՝ https://bit.ly/3hDa1QM։

[22] annahakobyan.am. (2020, նոյեմբեր 28)․ ՀՀ վարչապետի տիկինն այցելել է սահմանամերձ Մովսես գյուղ․ վերցվել է՝ https://bit.ly/2YcKsOW։

[23] annahakobyan.am. (2019, դեկտեմբեր 12)․ ‹‹Դո՛ւք եք, որ օր ու գիշեր ձեր ջանքերը ներդնում եք մեր երկրի սահմաններն ամուր պահելու գործում››․ Աննա Հակոբյանը հանդիպել է ՊՆ ռազմաուսումնական հաստատությունների իգական սեռի կուրսանտներին․ վերցվել է՝ http://bit.ly/2Ts9aaa։

[24] annahakobyan.am. (2020, մայիս 20)․ Աննա Հակոբյանը Ստեփանակերտում հանդիպել է Արցախում ակտիվ գործունեություն ծավալող կանանց հետ․ ներկայացվել է ‹‹Կանայք հանուն խաղաղության›› արշավի պաշտոնական կայքէ․ վերցվել է՝ https://bit.ly/37HFQDl։

[25] epress.am. (2020, սեպտեմբեր)․ Աննա Հակոբյանը և արցախցի կանայք մարտական պատրաստություն անցան հանուն խաղաղության․ վերցվել է՝https://epress.am/2020/09/02/1640-4.html:

[26] Ծրագրի շրջանակում մասնակիցները 45 oր կվերապատրաստվեն զորանոցային պայմաններում՝ ձեռք բերելով զինվորի հմտություններ: Մասնակիցների առօրյան կազմակերպվելու է ԶՈՒ-ում ընդունված ձևաչափով, զորամասի օրվա կարգացուցակով՝ ժամը 6:30-ին վերկաց, մարմնամարզություն, նախաճաշ, դասարանային ու դաշտային պարապմունքներ և այլն: Տե՛ս՝ armtimes.com. (2020, սեպտեմբեր)․ Աննա Հակոբյանի նախաձեռնությամբ և ՀՀ ՊՆ աջակցությամբ կանցկացվեն 18-ից 27 տարեկան կանանց զինվորական վարժանքներ․ վերցվել է՝ https://www.armtimes.com/hy/article/196136։

[27] annahakobyan.am․ (2019 ապրիլ 4). Աննա Հակոբյանի ելույթը «Կարնեգի» հիմնադրամում․ վերցվել է՝ https://bit.ly/3hB0fyw։

[28] annahakobyan.am․ (2020, հուլիս 13)․ Աննա Հակոբյան. «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավի նպատակն է հիշեցնել, որ սահմանի զոհերը ոչ թե վիճակագրություն են, այլ ռեալ կյանքեր են, և մենք իրավունք չունենք պատասխանատվություն չկրել ամեն կյանքի համար»․ վերցվել է՝ https://bit.ly/3ecpIwa։

[29] annahakobyan.am․ (2018, հոկտեմբեր 7). Աննա Հակոբյանը «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավին միացած ռուս կանանց հետ այցելել է առաջնագիծ․ վերցվել է՝ http://bit.ly/2Mjt2dH:

[30] Այս մասին մենք տեղեկացանք նույն վարպետի ֆեյսբուքյան էջից, որտեղ կա «Կանայք հանուն խաղաղության» ֆոտոալբոմ։ Այստեղ ներկայացված են բոլոր այն մարդկանց նկարները, որոնք վարպետից գնել են զարդերը։ Իբրև նկարների նկարագրություն ներկայացված է յուրքանչյուրի մասնագիտությունը, գտնվելու վայրը և տեքստ այն մասին, որ գնելով զարդը՝ նրանք միացել են «Կանայք հանուն խաղաղության» արշավին։ Այդ մարդկանց շարքում են քաղաքական, հանրային գործիչներ, արվեստագետներ, լրագրողներ։ Մանրամասները՝ Hayar Jewelry Artak Tadevosyan. (ա․ա․)․ Facebook. վերցվել է՝ https://bit.ly/2YNHAHn։

[31] Բաժնի անհասանելիության պատճառով որոշ մեջբերումների հղումներ փոխարինվել են այլ մեդիա աղբյուրներում տեղ գտած նյութերով։

[32] a1plus.am. (2020, հոկտեմբեր 21). Իմ ժողովուրդը պարտադրված պատերազմի մեջ է. Աննա Հակոբյանը խնդրանքով դիմել է բոլոր առաջին տիկիններին․ վերցվել է՝ https://a1plus.am/hy/article/382980:

[33] annahakobyan.am. (2020, սեպտեմբեր 30)․ Աննա Հակոբյանը Ստեփանակերտում հանդիպել է Արցախի կին խորհրդարանականների հետ․ վերցվել է՝ https://infocom.am/hy/article/37568

[34] Հոկտեմբերի 26-ին Աննա Հակոբյանը, հետևելով իր ամուսնու՝ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի կոչին, հայտարարեց, որ ստեղծում է կանանց ջոկատ, որը կմեկնի Ղարաբաղ և կմասնակցի մարտական գործողություններին։ Տասնօրյա մարզումներից և քննությունից հետո ջոկատը մեկնեց դիրքեր՝ մարտական առաջադրանք կատարելու։ Պատերազմական գործողությունների դադարեցման մասին եռակողմ հայտարարությունից հետո էլ Աննա Հակոբյանը շարունակում էր «Էրատո» կանանց ջոկատի հետ մնալ դիրքերում։

[35] Shahmarzadeh, N․ (2022, April 16)․ The silent victims of war․ Retrieved from https://oc-media.org/opinions/opinion-the-silent-victims-of-war/.

[36] annahakobyan.am (2022, July 7). Վարչապետի տիկին Աննա Հակոբյանը այցելել է Ներքին Հանդ․ վերցվել է՝ https://bit.ly/3OJI1tW։

Ֆինանսավորումը՝